آمارهای تجمیعی که از وضعیت افراد دچار مرحلۀ پایانی بیماری مزمن کلیوی (ESKD) در دنیا منتشر می‌شود، بسیار تکان دهنده است. در اکثر نقاط دنیا، برای اولین بار در نیم قرن اخیر، تعداد بیماران دچار مرحلۀ پایانی بیماری کلیوی کاهش داشته است و این کاهش نه به خاطر بهبود، که به دلیل فوت بیش از حد این بیماران در همه‌گیری کرونا بوده است. به واقع، بیماران دچار بیماری مزمن کلیوی، قربانیان خاموش همه‌گیری کرونا بوده اند.
آمار فوت مبتلایان به مرحلۀ پایانی بیماری مزمن کلیوی در ایران نیز، همان گونه که در سخن نخست مهر ماه ماهنامۀ دیالیز (شمارۀ ۲۰۱) نوشته شده بود، مطابق با دیگر کشورهای دنیا است و به نظر می‌رسد در ایران نیز برای اولین بار در تاریخ، رشد بیماران مرحلۀ پایانی بیماری مزمن کلیوی، به دلیل فوت بیش از حد، متوقف شده است.
اکثر تحلیلگران حوزۀ سلامت معتقدند که کاهش قدرت سیستم دفاعی بدن در بیماران دچار بیماری‌های مزمن (مانند مرحلۀ پایانی بیماری مزمن کلیوی) تنها دلیل افزایش مرگ و میر در این گروه نیست؛ یکی دیگر از علت‌ها، اجبار مراجعۀ بیماران به پزشک یا مراکز درمانی ذکر شده است. به ویژه افراد تحت درمان نگهدارندۀ همودیالیز که مجبور بودند چند بار در هفته به مراکز همودیالیز مراجعه نمایند که بسیاری از این مراکز ـ در دنیا و در ایران ـ درون یا در محوطۀ بیمارستان‌ها قرار دارند و خطر انتقال بیماری کرونا را دو چندان می‌نمایند. مسیر منزل تا مرکز دیالیز نیز، به ویژه در شهرهای پر جمعیت، می‌تواند زمینه ساز انتقال بیماری به این افراد باشد.
در مدت همه‌گیری کرونا ـ که اکنون بیش از دو سال به طول انجامیده است ـ نظام سلامت کشورها به شدت و با اولویت بالاتر درگیر بیماران کرونا بوده است که این مساله سه معضل مهم دیگر را نیز موجب شده است: اولا تعداد اعمال جراحی پیوند کلیه به طور مشخصی (به ویژه در سال اول همه گیری) کاهش پیدا کرد. این امر منجر شد بسیاری از افرادی که در صف پیوند کلیه بودند، از این درمان مهم باز بمانند. ثانیاً به علت حجم کار بسیار و گاه ابتلای کارکنان بخش سلامت به بیماری کرونا، بعضی از بیماران دچار بیماری‌های مزمن ـ از جمله افراد نیازمند به دیالیز ـ موفق نشدند خدمات مورد نیاز را به موقع یا با کیفیت کافی دریافت نمایند. و ثالثا بسیاری از بیماران نیازمند به مراجعه به پزشک یا بخش‌های خدمات سلامت، از ترس ابتلا به بیماری کرونا، از مراجعه امتناع کرده اند.
برای بر طرف کردن یا کاهش علل فوق الذکر ـ که موجب شده است مرگ و میر در میان افراد مبتلا به بیماری‌های مزمن به ویژه افراد تحت درمان نگهدارندۀ دیالیز به طور بی‌سابقه‌ای بالا رود ـ راهکارهایی وجود دارد. در ابتدا، آمادگی بیشتر جوامع و نظام سلامت کشورها در برابر همه‌گیری‌های عفونی و الگوگیری از کشورهای موفق در کنترل همه‌گیری، بسیار مهم است. کنترل بیماری در ابتدا و اجرای غربالگری گسترده و قرنطینه‌های سخت‌گیرانه، اگر چه وهلۀ اول هزینه‌زا می‌نماید، می‌تواند از گسترش همه‌گیری و هزینه‌های اقتصادی ـ اجتماعی وحشتناک بعدی، جلوگیری کند.
همچنین نظام‌های سلامت باید به دو موضوع «پزشکی از راه دور» (تله مدیسین) و خدمات «مراقبت در خانه» نگاه راهبردی داشته، در آنها سرمایه‌گذاری کنند. برای مثال، اگر امکانات «دیالیز خانگی» برای افراد تحت درمان نگهدارندۀ دیالیز فراهم بود، آسیب ناشی از همه‌گیری کرونا بر آنان، محدودتر می‌شد.
