علل، علائم و عوارض دیابت

دیابت به قند خون ناشتای (ناشتا برای حداقل، ۸ ساعت) بالاتر از  ۱۲۶ میلی‌گرم در دسی‌لیتر گفته می‌شود. دیابت، انواع مختلفی دارد: دیابت نوع ۱، دیابت نوع ۲، دیابت بارداری و…. زمانی، فرد به دیابت نوع یک، مبتلا می‌شود که سلول‌های لوزالمعده (پانکراس)، دیگر هیچ انسولینی ترشح نکنند. اکثر مبتلایان به دیابت نوع ۱ را کودکان و نوجوانان و افراد زیر ۳۰ سال، تشکیل می‌دهند. دیابت نوع ۲ شیوع بالاتری داشته و حدود ۹۰% موارد ابتلا به دیابت را شامل می‌شود. در بدن این افراد، انسولین به اندازۀ کافی ترشح می‌شود اما به علت مقاومت سلول‌ها به انسولین، مؤثر واقع نمی‌شود. علت دقیق مقاومت به انسولین، مشخص نیست اما سبک زندگی ناصحیح مانند رژیم غذایی ناسالم، نداشتن فعالیت بدنی و چاقی در بروز آن نقش دارد.

دیابت، شایع‌ترین علت نارسایی مزمن کلیه است به‌طوری‌که علت بروز نیمی از موارد بیماری مزمن کلیه، ابتلا به دیابت است. همچنین در بیماران مبتلا به دیابت، یک نوع بیماری کلیوی به نام نفروپاتی دیابتی، دیده می‌شود که در آن مویرگ‌هایی در کلیه که مسئول تصفیۀ خون بدن هستند، آسیب می‌بینند. این موضوع، باعث می‌شود تا مقدار غیر‌طبیعی پروتئین از خون به ادرار، نشت کند که عمدتاً آلبومین است. نفروپاتی دیابتی در ۴۰-۲۰ درصد افراد مبتلا به دیابت، رخ می‌دهد.

پیشینۀ خانوادگی، اضافه‌وزن و چاقی، سبک زندگی ناسالم، رژیم غذایی ناسالم و افزایش سن از‌جمله علل ابتلا به دیابت نوع ۲ است. دیابت با افزایش خطر بیماری‌های قلبی و عروقی، همراه است. سایر عوارض بیماری عبارتند از: نوروپاتی (آسیب‌های عصبی)، نفروپاتی (آسیب‌های کلیوی)، رتینوپاتی (آسیب‌های چشمی)، ضعف سیستم ایمنی، مشکلات پوستی، اختلالات شنوایی و افزایش خطر ابتلا به آلزایمر و افسردگی. بروز عوارض دیابت به مدت‌زمان ابتلای آن بستگی دارد، لذا تشخیص و درمان به‌موقع آن می‌تواند از بروز عوارض بیماری، جلوگیری کند. همچنین کنترل صحیح قند‌ خون در کاهش بروز عوارض و تأخیر در آن بسیار مؤثر است. تغذیۀ صحیح و رژیم‌درمانی، نقش بسزایی در پیشگیری و درمان دیابت و درنتیجه پیشگیری و کاهش عوارض دیابت از‌جمله بیماری مزمن کلیه دارد. کنترل قند خون در تمام مراحل بیماری، اعم از پره‌دیالیز (پیش از دیالیز)، همودیالیز یا دیالیز صفاقی و پیوند کلیه از اهمیت بالایی برخوردار است. ابتلای هم‌زمان به دیابت و بیماری کلیوی، دقت بیشتری در تنظیم و رعایت رژیم غذایی صحیح و اصولی را می‌طلبد. با توجه به اهمیت کنترل قند خون، در این‌جا به راه‌های کنترل این عارضه و درمان آن می‌پردازیم.

پیشگیری و درمان دیابت

خط اول پیشگیری از دیابت، پیروی از یک رژیم غذایی مناسب است که توسط متخصص تغذیه، تنظیم شده باشد. بیماران مبتلا به دیابت باید از تمامی گروه‌های غذایی شامل نان و غلات، میوه‌ها، سبزیجات، گوشت و حبوبات و لبنیات به میزان کافی، مصرف کنند. همچنین رژیم غذایی این بیماران باید حاوی ۳ وعده غذای اصلی و ۲ تا ۳ میان‌وعده باشد. صرف وعده‌های غذایی در ساعات مشخص و منظم به کنترل اشتها و کنترل قند خون، کمک می‌کند و بار کلیوی کمتری ایجاد می‌کند. حذف گروه‌های غذایی یا وعده‌های غذایی با آسیب‌های جدی برای این افراد، همراه است. حذف وعده‌های غذایی، می‌تواند سبب گرسنگی، اُفت قند‌ خون به‌ویژه در بیمارانی که انسولین تزریق می‌کنند و نیز تغییر خلق‌و‌خو شود.

شیوۀ پخت مواد غذایی نیز برای این بیماران، بسیار مهم است. توصیه می‌شود مصرف غذاهای سرخ‌کرده، کاهش یابد و غذاها به روش بخارپز، آبپز، گریل و کبابی و با مقدار کمی روغن گیاهیِ مایع تهیه شوند. با توجه به اینکه بیماران مبتلا به دیابت به‌ویژه در‌صورت آسیب کلیه، بیشتر در معرض خطر ابتلا به پرفشاری خون هستند، توصیه می‌شود غذاها به‌صورت کم‌نمک طبخ شوند و به‌جای نمک از انواع سبزیجات معطر و ادویه‌ها برای طعم‌دار کردن غذا‌ها استفاده شود. اگرچه افزایش دریافت مواد غذایی حاوی فیبر، مانند غلات سبوس‌دار در کنترل قند‌خون مؤثر است اما دریافت سبوس در بیماران کلیوی مبتلا به دیابت، باید با احتیاط باشد چرا‌که می‌تواند موجب افزایش فسفر سِرُمی شود. دریافت پروتئین کافی در رژیم بیماران دیابتی مبتلا به بیماری‌های کلیوی، بسیار حائز اهمیت است و توصیه می‌شود، حداقل نیمی از پروتئین دریافتی از انواع با ارزش بیولوژیکی بالا مانند گوشت و تخم‌مرغ باشد. دریافت مواد غذایی حاوی قند و شکر ساده مانند انواع شیرینی، کیک، ژله، نوشابه، دلستر، حلوا، سوهان، شله‌زرد، آبنبات و… باید کاملاً محدود شود.

یکی از مشکلات شایع درمیان مبتلایان به دیابت نوع ۲،  ابتلا به اضافه‌وزن و چاقی است. کاهش وزن به افزایش حساسیت به انسولین و کنترل بهتر قند ‌خون کمک می‌کند. منظور از کاهش وزن، کاهش تودۀ چربی است، چرا‌که کاهش تودۀ عضلانی می‌تواند با سوءتغذیه و افزایش خطر مرگ‌و‌میر بیماران، همراه باشد. گاهی کنترل قند‌خون بیماران با رژیم غذایی به‌تنهایی میسر نبوده و بیماران، نیازمند دارو‌درمانی خواهند بود. داروهای خوراکی و انسولین برای این افراد تجویز می‌شود. البته مصرف دارو برای کاهش قند ‌خون به منزلۀ بی‌نیازی از رعایت رژیم غذایی نیست.

سخن پایانی

به بیماران مبتلا به دیابت به‌ویژه اگر دچار آسیب‌های کلیوی نیز شده باشند، توصیه می‌شود برای کنترل قند‌ خون و کاهش عوارض نارسایی کلیه از رژیم غذایی تنظیم شده توسط متخصص تغذیۀ خود پیروی کنند.