دکتر زهرا یاری ـ دکترای تغذیه و عضو هیات علمی انستیتو تحقیقات تغذیه‌ای و صنایع غذایی کشور
علل، علایم و عوارض هیپرفسفاتمی
بیماری مزمن کلیه یکی از بیماری‌های مهم و نسبتاً شایع در کشور ایران به شمار می‌رود که شیوع آن رو به افزایش است. دیابت و فشار خون بالا دو عامل اصلی بیماری مزمن کلیه هستند. مراحل ابتدایی بیماری مزمن کلیه با تغذیه صحیح و رژیم‌درمانی به خوبی قابل کنترل است. رژیم غذایی صحیح نه تنها عوارض بیماری را کاهش می‌دهد بلکه پیشرفت بیماری را نیز کند می‌سازد. اما بیماری مزمن کلیه پیشرونده است و در نهایت بسیاری از بیماران برای ادامه حیات خود وابسته به دیالیز (همودیالیز یا دیالیز صفاقی) یا پیوند کلیه خواهند بود. «افزایش سطح فسفر خون» (هیپرفسفاتمی) از جمله عوارضی است که هم در مرحلۀ پیش از دیالیز و هم در زمانی که شخص تحت دیالیز قرار دارد، دیده می‌شود. هیپرفسفاتمی در بیماران کلیوی مبتلا به دیابت بیشتر دیده می‌شود.
با کاهش عملکرد کلیه، دفع مواد زاید از بدن از جمله فسفر کاهش یافته، لذا خطر هیپرفسفاتمی با پیشرفت بیماری کلیه افزایش می‌یابد. هیپرفسفاتمی به تنهایی و یا همراه با «افزایش سطح کلسیم خون» (هیپرکَلسِمی) با افزایش مرگ و میر در بیماران دیالیزی مرتبط و لذا کنترل آن از اهمیت بالایی برخوردار است. علاوه بر این، هیپرفسفاتمی با علایم و عوارضی همراه است که کیفیت زندگی بیمار را کاهش می‌دهد. هیپرفسفاتمی یکی از علل مهم خارش‌های پوستی در بیماران دیالیزی است، مشکلات عضلانی و استخوانی را موجب می‌شود و خطر ابتلا به سکته‌های قلبی و مغزی را نیز افزایش می‌دهد. به همین علت ارزیابی دقیق، به موقع و منظم سطح سرمی فسفر و موارد وابسته مثل کلسیم، هورمون پاراتیروئید، و ۲۵-هیدروکسی ویتامین D بسیار حایز اهمیت است. با توجه به اهمیت هیپرفسفاتمی، در اینجا به راه‌های کنترل این عارضه و درمان آن می‌پردازیم.
پیشگیری و درمان هیپرفسفاتمی
خط اول پیشگیری از هیپرفسفاتمی پیروی از یک رژیم غذایی تنظیم شده توسط متخصص تغذیه است. کاهش فسفر دریافتی مستلزم کاهش مصرف غذاهای سرشار از فسفر شامل مغزها و دانه‌ها (پسته، فندق، بادام، گردو، کنجد، تخمه، و…)، سویا، نان‌ها و بیسکوئیت های سبوس دار، حبوبات، گوشت های فرایند شده مثل سوسیس و کالباس، امعا و احشا (مغز، جگر، دل، قلوه، و…) و نوشابه به ویژه نوشابه سیاه است. مواد افزودنی که به طور عمده در غذاهای فرآوری شده یافت می‌گردند، سرشار از فسفر بوده، می‌توانند موجب عارضه هیپرفسفاتمی در بیماران مبتلا به نارسایی مزمن کلیه شوند.
اگر چه پروتئین یکی از منابع غنی از فسفر است اما در بیماران تحت دیالیز رژیم غذایی کم پروتئین توصیه نمی‌شود؛ بلکه با تنظیم رژیم غذایی صحیح، بیمار می‌تواند علاوه بر دریافت پروتئین کافی از دریافت فسفر اضافی و هیپرفسفاتمی جلوگیری کند. پروتئین رژیم غذایی بیماران دیالیزی باید از منابع حیوانی که ارزش بیولوژیکی بالایی دارند، مثل گوشت ها و تخم مرغ، تأمین گردد.
لبنیات اگرچه حاوی پروتئین مناسبی هستند اما به خاطر فسفر بالا در این بیماران محدود می‌شود. در گروه سبزیجات، ذرت، مارچوبه، نخود فرنگی، اسفناج پخته، قارچ، بامیه، کلم بروکسل، سیب زمینی آب پز حاوی فسفر بالایی هستند. همچنین رب گوجه فرنگی از منابع غذایی با فسفر بالا محسوب می‌شود.
کنترل دارویی هیپرفسفاتمی
برخی از بیماران دیالیزی نیازمند تجویز داروهایی برای کاهش سطح فسفر خون هستند، در واقع در این بیماران علاوه بر محدود کردن فسفر رژیم غذایی از داروهایی از جمله کربنات کلسیم، سِوِلامِر، و لانتانوم برای کنترل فسفر خون استفاده می‌گردد که به آنها «متصل شونده‌های به فسفات» گفته می‌شود. اگرچه این داروها سطح فسفر خون را کاهش می‌دهند، اما عوارض جانبی و مهمی دارند و بایستی از مصرف بی‌رویۀ آنها اجتناب شود. متصل شونده‌های به فسفات کلسیمی (مثل کربنات کلسیم) می‌توانند موجب هیپرکلسمی، کلسیفیکاسیون عروق، و بیماری‌های استخوانی شوند. متصل شونده‌های غیر کلسیمی نیز بسیار گران هستند و ممکن است عوارض گوارشی به همراه داشته باشند. لذا به تمام بیماران مبتلا به نارسایی مزمن کلیه و بیماران دیالیزی توصیه می‌شود برای کنترل فسفر خون از رژیم غذایی تنظیم شده توسط متخصص تغذیۀ خود پیروی کنند.
سخن پایانی
اصلی‌ترین راه پیشگیری و درمان هیپرفسفاتمی در بدن پیروی از رژیم غذایی صحیح است که توسط متخصص تغذیه و رژیم درمانی برای بیمار تنظیم شده است. اگرچه عمدۀ منابع پروتئینی سرشار از فسفر هستند اما کاهش دریافت پروتئین با عوارضی همچون سوء تغذیه، تحلیل بافت عضلانی، ناتوانی بیمار و کاهش کیفیت زندگی همراه است و لذا توصیه نمی‌شود. بهتر است مواد غذایی فراوری شده، مواد افزودنی و نگهدارنده، و نوشابه از رژیم غذایی این افراد حذف شده، سایر مواد غذایی به میزان متعادل و مورد نیاز دریافت شوند
