بحران کاهش جمعیت و خطرهای بالقوۀ سیاستهای فرزنداوری 

در سال ۱۳۹۹، احتمالاً برای اولین بار در تاریخ ما، رشد جمعیت ایران به کمتر از ۱ درصد رسید. [۱] دکتر صالح قاسمی نویسندۀ کتاب «جنگ جهانی جمعیت» گفته است: «ما در بحرانی‌ترین شرایط جمعیت ایران قرار گرفته‌ایم. شرایطی که در طول تاریخ ایران بی‌سابقه است و هیچ وقت در شاخص‌های جمعیتی در وضعیتی مشابه امروز قرار نداشته‌ایم.» [۲] 

البته بحران کاهش رشد جمعیت، مختص ایران نیست. استیون کرامر، استاد دانشگاه ملی دفاعی آمریکا و نویسندۀ کتاب «دیگر بحران جمعیت» می‌گوید که قرن بیست و یکم، اولین بار در طول تاریخ است که زاد و ولد بشر به طور داوطلبانه آنقدر کاهش یافته است که خطری برای بقای نسل بشر است. [۳] 

کشورهای جهان برای مقابله با بحران کاهش رشد جمعیت، مجموعه سیاست‌هایی را اتخاذ کرده اند که مهمترین آنها عبارتند از: امنیت شغل و پرداخت دستمزد در زمان بارداری و بعد از آن برای مادران، گنجاندن حق اولاد در دستمزدها، یارانه برای مخارج نگهداری از کودکان، مرخصی نوزاد برای پدران، جایزه برای فرزنداوری، ساعات کاری آزاد یا نیمه‌وقت برای والدین، و کاهش مالیات خانوار متناسب با تعداد فرزندان. 

نکتۀ جالب آنکه اگر چه به گواه سازمان ملل، تسهیلات و امتیازات فوق در کشورهای صنعتی بیشتر و بهتر در اختیار عموم شهروندانشان قرار می‌گیرد، نرخ رشد جمعیت در آن کشورها به طور متوسط پایین‌تر از کشورهای در حال توسعه است. [۴] 

در ایران، یکی از مشکلات ما در مقابله با بحران کاهش جمعیت این است که سهم عوامل و علل مختلف در به وجود آمدن این بحران را هنوز به درستی نمی‌شناسیم. [۵] در حالی که محمدمهدی تندگویان، معاون امور جوانان وزارت ورزش و جوانان ریاست جمهوری، مشکلات اقتصادی را دلیل اصلی کاهش موالید می‌داند، [۶]نمایندۀ مجلس شورای اسلامی به پژوهش‌هایی اشاره می‌کند که نشان می‌دهد اولین و اصلی‌ترین دلایل کاهش رشد جمعیت مسایل نگرشی و فرهنگی است. [۷] 

به علاوه، به نظر می‌رسد که هنوز در وضع یا اجرای سیاست‌های رشد جمعیت، سردرگمی‌هایی وجود دارد، چنان که دکتر امیرحسین بانکی نمایندۀ مردم اصفهان در مجلس و عضو کمیسیون فرهنگی مجلس گفته است: «بودجه‌های رشد جمعیت در کشورمان در طول سال‌های گذشته خرج اقلام کنترل جمعیت شده است.» وی همچنین گفته است: « ما وقت طلایی ۸ ساله در دو دورۀ مجلس را برای نهایی کردن طرح جمعیت و تعالی خانواده از دست داده‌ایم.» 

به هر حال آنچه واضح است این است که علیرغم تمامی زحمات دفتر سلامت جمعیت، خانواده و مدارس وزارت بهداشت، [۸] سیاست‌های اعمال شده از سال ۱۳۹۳ به منظور افزایش نرخ رشد جمعیت، موفقیت آمیز نبوده است و این شاخص هر سال پایین‌تر آمده است. 

موارد فوق الذکر نشان از اهمیت موضوع بحران جمعیت دارد، اما خطر دیگر برای جامعه، اجرای قوانین شتابزده، نا همگون، و کارشناسی نشده با هدف رشد جمعیت است. در قانون بودجۀ سال ۱۴۰۰، ‏مجلس، بانک مرکزی را مکلف به اعطای وام ۲۰ سالۀ ۷۰ میلیون تومانی به خانوارهای فاقد مسکنی کرد که در سال‌های ۱۳۹۹ و ۱۴۰۰ صاحب فرزند سوم می‌شوند. [۹] 

باید توجه کرد که ‏سیاست‌های پرداخت مشوق مالی برای فرزنداوری، علی رغم ظاهر زیبا، آبستن عواقب ناخواسته‌ای است که بعضی از جوامع صنعتی دچار آن شده اند. در مورد همین قانون اخیر مجلس، دو واقعیت را باید در نظر داشت: اول آنکه در شهرهای بزرگ (که بیش از نیم از جمعیت کشور را در خود جا داده اند) مبلغ ۷۰ میلیون تومان، برای رهن یک خانۀ مناسب خانوادۀ ۵ نفری نیز کفاف نمی‌دهد، چه برسد به خرید خانه؛ و دوم آنکه روند مهاجرت از روستاها و شهرهای کوچک به سمت شهرهای بزرگ که از نیم قرن پیش شروع شده بود، هنوز با شدت زیاد در کشور ادامه دارد. 

بنا بر این، احتمال می‌رود که اجرای قانون فوق موجب تشویق مردم شهرهای کوچک و روستاها به فرزندآوری شده، اما به دلیل مهاجرت غیر متوازن از آن مناطق به سمت شهرهای بزرگ و مرکزی، در دو دهۀ آینده با موج جدید از این مهاجرت‌ها مواجه باشیم که کوچکترین معضل آن، مسالۀ حاشیه نشینی شهرهای بزرگ است. 

سیاستگذاری‌ها برای تنظیم مناسب جمعیت باید به دور از شتابزدگی و با بررسی کارشناسانۀ علل به وجود آورندۀ مشکل و یافتن راه حل مناسب برای هر علت وضع شود. فلذا در این مسیر گام اول، تشخیص عوامل تأثیرگذار بر کاهش نرخ رشد جمعیت است. به طور کل به نظر می‌رسد که چهار عامل بر رشد جمعیت ما اثر داشته اند: [۱۰] 

1. قوانین و سیاستگذاری‌های نامناسب؛ 

1. معضلات اقتصاد و سختی معیشت؛ 

1. تغییرات فرهنگ و تاثیرات تهاجم فرهنگ، افزایش فردگرایی؛ 

1. تاثیرات مدرنیسم بر تفکرات و رفتارهای اجتماعی و تغییر شیوۀ زندگی متاثر از آن. 

پر واضح است که برخورد با هر کدام از این علل، راه و سیاستی بایسته می‌طلبد و این سیاست‌ها در عین همگونی و همراستایی ممکن است دارای عوارض و عواقب ناخواسته‌ای باشند که قبل از اجرا، لازم است مورد تأمل و بررسی قرار گیرند. 

جلسات تنظیم بودجه در مجلس شورای اسلامی، نباید محل سیاستگذاری‌های کلان و خطیر باشد. تصمیمات دفعی در زمینۀ اصلاح رشد جمعیت ممکن است تنها مشکلی بر مشکل قبلی بیفزاید بدون آنکه راه حلی پایدار برای بحران جمعیت باشد. 

References