به‌طور خلاصه، هوش هیجانی یعنی توانایی تشخیص و مدیریت احساسات خود و واکنش نشان دادن به احساسات دیگران.
هوش هیجانی یعنی درک کنید که احساسات، چگونه به افکار و اعمال شما شکل می‌دهند تا بتوانید رفتار خود را بهتر کنترل کنید. اگر آگاهیِ احساسیِ بیشتری داشته باشید، می‌توانید به درک عمیق‌تری از اینکه چه کسی هستید، دست پیدا کنید. این مسئله به شما کمک می‌کند تا بهتر با دیگران ارتباط برقرار کنید و روابط قوی‌تری ایجاد کنید. به‌طور خلاصه، می‌توان گفت که با درک بهتر ابعاد هوش هیجانی، می‌توانید ارتباط بهتری با جامعه و اطرافیان برقرار کنید.
پنج حوزۀ اساسی هوش هیجانی
- شناخت هیجان‌ها و احساسات خود (خودآگاهی)
- مدیریت هیجان‌ها و احساسات خود (خودمدیریتی)
- خودانگیزشی
- تشخیص و درک هیجان‌ها و احساسات دیگران (دیگرآگاهی یا همدلی)
- مدیریت رابطه با دیگران (دیگرمدیریتی)
خودآگاهی
خودآگاهی یا تشخیص احساس در همان زمان که درحال وقوع است، بخش مهم و کلیدی هوش هیجانی را تشکیل می‌دهد. توانایی کنترل و ادارۀ لحظه‌‌به‌‌لحظۀ احساس‌ها، نشان از درک خویشتن و بصیرت روانشناسانه دارد. اگر یک فرد، دارای سطح سالم و مناسبی از خودآگاهی باشد، نسبت به نقاط ضعف و قوت خود، آگاه و به اینکه رفتارش چگونه روی دیگران، تأثیر خواهد گذاشت نیز مسلط خواهد بود. یک شخص خودآگاه، معمولاً بهتر از دیگران می‌تواند از انتقادات سازنده، چیزی یاد بگیرد. این افراد از توانایی خود در شناخت نقاط قوت و ضعف‌شان مطلع هستند، ذهن‌شان نسبت به اطلاعات و تجربیات جدید، باز است و از تعاملاتی که با دیگران دارند درس می‌گیرند. افراد خودآگاه، همچنین ارتباط میان آنچه که احساس می‌کنند و عملکردی که بر مبنای آن احساس دارند را می‌شناسند.
شما باید برای رسیدن به خودآگاهی، قادر باشید تا هیجانات‌تان را پایش کرده، واکنش‌های مختلف هیجانی‌تان را بشناسید و سپس هر هیجان را به‌‌صورت جداگانه تشخیص دهید.
خودمدیریتی
علاوه بر آگاهی از هیجانات‌تان و تأثیری که بر دیگران دارند، از دیگر لازمه‌های هوش هیجانی این است که بتوانید هیجانات‌تان را تنظیم کرده و مدیریت کنید. این به معنای آن نیست که احساسات‌تان را قفل زده و آنها را مخفی کنید بلکه به این معناست که برای بیان هیجانات‌تان منتظر زمان و مکان مناسب باشید.
افرادی که در خودمدیریتی، مهارت دارند، انعطاف‌پذیر بوده و به خوبی، خودشان را با تغییرات، وفق می‌دهند. همچنین در مدیریت منازعات و رفع تنش در شرایط سخت، مهارت دارند.
شخصی که هوش هیجانی بالایی دارد قادر است به شکلی بالغانه، احساسات خود را بروز دهد و در مواقع لزوم، خویشتن‌داری را تمرین کند. چنین فردی به‌جای سرکوب احساسات خود، آنها را به شکلی کنترل شده و محدود بروز می‌دهد.
به عبارتی خودمدیریتی، توانایی کنترل عواطف وهیجانات و رفتارهای صادقانه و درست است.
خودانگیزشی
انگیزه و محرک ذاتی نیز نقش کلیدی در هوش هیجانی ایفا می‌کند. افرادی که هوش هیجانی بالایی دارند از چیزهایی فراتر از پاداش‌های بیرونی مثل شهرت، پول، به رسمیت شناخته شدن و تحسین، انگیزه می‌گیرند. درعوض، نسبت به انجام بی‌عیب و نقص خواسته‌های درونی و اهداف‌شان، بسیار مشتاق هستند. آنها در جست‌وجوی چیزهایی هستند که آنها را به سمت پاداش‌های درونی و رسیدن به سرحد تجربیات، سوق دهد.
دیگرآگاهی (همدلی)
همدلی و یا به عبارت دیگر، توانایی فهم چگونگی احساس دیگران، قطعاً از موارد بسیار مهم در هوش هیجانی است. انسانی که از ویژگی همدلی برخوردار است، صاحب حس دلسوزی و درک طبیعت انسانی هم هست، حواسی که به او اجازه می‌دهند تا با انسان‌های دیگر به لحاظ احساسی، رابطه برقرار کند. توانایی همدردی به شخص اجازه می‌دهد که خدمات خوبی به دیگران ارائه کند و نگرانی‌ها و دغدغه‌های آنها را پاسخ دهد.
دیگرمدیریتی
اشخاصی که هوش هیجانی بالایی دارند قادرند تا خیلی سریع با هم‌گروهی‌های خود رابطه‌ای برپایۀ توافق و اعتماد، برقرار کنند. آنها همچنین از جنگ قدرت اجتناب می‌کنند. آنها از کار کردن با سایرین، لذت می‌برند و روابط‌شان با دیگران را بر پایۀ احترام، پیش می‌برند.
نشانه‌های افراد با هوش هیجانی بالا
- کنجکاو بودن
- رهبر بودن
- باحوصله کمک کردن به دیگران و همدل بودن
- داشتن توانایی مدیریت احساسات و هیجانات
- داشتن توانایی نه گفتن
- انگیزه داشتن
نشانه‌های افراد با هوش هیجانی پایین
- نداشتن مهارت کنترل هیجانات
- نداشتن روحیۀ انتقادپذیری
- مقصر دانستن دیگران در اشتباهات
- نداشتن مهارت دفاع از خود
- زود قضاوت کردن
- نگران بودن مداوم
- زود‌رنج بودن
- مستعد بودن در انفجار ناگهانی احساسات
مزایای هوش هیجانی بالا
- توانایی برقراری ارتباط مؤثر
- کسب توانایی همدلی و درک دیگران
- افزایش آگاهیِ محیطی و تشخیص صحیح جریانات جاری در محیط
- افزایش قدرت تأثیرگذاری فرد بر دیگران
- افزایش مدیریت تعارضات
- کسب مهارت رهبری
- کسب مهارت‌های خدمات‌دهی و تشخیص نیاز دیگران
- کسب مهارت برقراری ارتباط، حفظ ارتباطات مؤثر و گسترش دایرۀ ارتباطات
- افزایش تغییرپذیری در افراد
- ایجاد اعتماد در دیگران
- تقویت روحیۀ همکاری گروهی در افراد
راهکارهایی برای تقویت هوش هیجانی
گوش دادن به دیگران را یاد بگیرید
یکی از مؤلفه‌های رشد هوش هیجانی این است که یاد بگیرید به‌جای عجله کردن یا گرفتن تصمیمی غیرقابل تغییر و عمل براساس آن، به پیام‌ها‌ی کلامی و غیرکلامی به روشی کارآمد توجه کنید. باید بیاموزید که به پیام‌ها‌ی غیرکلامی، برای مثال به حرکات، حالت بدن و علامت‌ها‌ی بدنی مرتبط با هریک از احساسات (شادی، غم، بی‌حوصلگی و…) توجه کنید. مهم‌تر از اینها، تمرین کنید که با فروتنی به دیگران گوش فرا دهید.
فروتنی، می‌تواند خصوصیت فوق‌العاده‌ای باشد. فروتنی، این معنی را نمی‌دهد که به خودتان اعتماد نداشته یا حرفی برای گفتن ندارید. این خصوصیت به شما کمک می‌کند تا به صحبت دیگران در سکوت و با اعتماد به نفس، گوش فرا دهید. فروتن بودنِ شما به دیگران فرصت صحبت کردن و شنیده شدن می‌دهد. در این حالت به‌جای جلب کردن توجه دیگران، روی آنها تمرکز می‌کنید تا از آنها بیاموزید.
آسان گرفتن را یاد بگیرید
گاهی اوقات به این دلیل که برای مدتی طولانی به خود استراحت نداده‌اید و احساسات خود را بررسی نکرده‌اید، دچار انفجار احساسی می‌شوید. به خود، استراحت بدهید. مدیتیشن یا یوگا کار کنید یا حتی به مطالعه بپردازید. فاصله گرفتن از دشواری‌ها معجزه می‌کند. بنابراین دفعۀ بعد که واکنشی احساسی، نسبت به چیزی پیدا کردید، سعی کنید قبل از اقدام کردن، کمی توقف و فکر کنید.
مثبت فکر کردن و انرژی مثبت دادن را بیشتر تمرین کنید
برای تقویت هوش هیجانی، باید انگیزه داشته باشید و برای حفظ انگیزه، باید ذهنیتی مثبت داشته باشید و خوش‌بین باشید. شما می‌توانید منبعی سرشار از انرژی مثبت و الهام‌بخش برای اطرافیان خود باشید. وقتی در جمعی قرار دارید با دیگران با خوشرویی و لبخند، صحبت کنید. این می‌تواند به اطرافیان‌تان نشان دهد که شما کنترل دقیقی بر احساسات خود دارید و قادرید هیجانات‌تان را کنترل کنید. معمولاً دیگران افرادی با این مشخصات را بیشتر دوست دارند، بیشتر به آنها اعتماد می‌کنند و علاوه بر این، بیشتر به آنها احترام می‌گذارند.
مثبت‌اندیشی و انرژی مثبت داشتن، علاوه بر اینکه در اطرافیان شما تأثیرگذار است، می‌تواند تأثیر بسیار خوبی در زندگی شخصی خود شما نیز داشته باشد. مثبت‌اندیشی، یک عامل مهم در تقویت هوش هیجانی است، ذهن شما را آرام می‌کند، امید به زندگی شما را افزایش می‌دهد و همین عوامل می‌توانند سبب موفقیت و رشد فردی و اجتماعی شما شوند.
همدل بودن را تمرین کنید
مهارت همدلی با دیگران، یکی از فاکتورهای اصلی در بالا بردن هوش هیجانی محسوب می‌شود. برای همدلی کردن با دیگران باید بر احساسات آنها متمرکز شوید و گاهی خود را جای دیگران بگذارید و خودتان را در موقعیت و جایگاه آنها تصور کنید تا ببینید که اگر در آن موقعیت بودید چه احساسی داشتید. این تمرین حتی اگر لحظاتی از روز را شامل شود بازهم در طولانی مدت می‌تواند مهارت همدلی شما را افزایش بدهد.
یکی از سریع‌ترین روش‌های همدلی این است که به تجربۀ شخص، گوش دهید و با بیان تجربۀ مشابه خود به او متصل شوید. از درمیان گذاشتن خود نترسید، چرا‌که ممکن است منجر به آغاز یک دوستی بزرگ و طولانی شود.
وابستگی را از خود دور کنید
هیچ‌کس تمایل ندارد با یک فرد ضعیف و وابسته، ارتباط برقرار کند. بنابراین به رفتارهای خود توجه کنید. در چه مواقعی احتیاج دارید تا اطرافیان به شما کمک کنند؟ اگر حمایت همسر خود را نداشته باشید به چه مشکلاتی بر می‌خورید؟ در این شرایط به توانمندی‌های خود توجه کنید و از جایگاه یک فرد وابسته و ضعیف، خارج شوید. به یاد داشته باشید زمانی‌که در ذهن خود، تصویری از یک فرد قدرتمند و مستقل بسازید، ضمیر ناخودآگاه شما تلاش خواهد کرد چنین هویتی را برای شما ایجاد کند. این هویت بر اثر تمرین و تکرار و افزایش اعتماد به نفس، حاصل می‌شود.
اتفاقات و خاطرات روزانۀ خود را بنویسید
یکی از روش‌های عالی برای شناخت خود و افزایش هوش هیجانی، این است که خاطرات روزانۀ خود را بنویسید و نگه دارید. ابتدا با نوشتن اتفاقاتی که در طول روز برای شما رخ داده، احساسی که نسبت به آنها داشتید و اینکه چگونه با آنها کنار آمده‌اید، شروع کنید. جمع‌آوری این نوشته‌ها باعث می‌شود نسبت به کارهایی که انجام می‌دهید، آگاهی بیشتری پیدا کنید و دلیل اصلی مشکلات خود را بیابید. به‌‌صورت مرتب، نوشته‌های خود را بررسی و نکات مهم آن را مشخص کنید.
انعطاف‌پذیر بودن را تمرین کنید
سختگیری بیش از حد و تعصب بر روی افکار و باورهای خود، شما را به فردی غیرمنعطف و منزوی تبدیل می‌کند. اگر می‌خواهید هوش هیجانی خود را افزایش دهید، کمی انعطاف از خود نشان دهید و از دیگران بخواهید تا پیشنهادات خود را برای رفع مشکل، ابراز کنند. همچنین باید نظرات خود را به دور از هرگونه تحکم و دیکتاتوری اعلام کنید.
نقاط ضعف و قوت خود را بیابید
اگر بدانید دارای چه نقاط ضعف و قوتی هستید، می‌توانید پیش‌بینی کنید که در شرایط مختلف، چه واکنشی از خود بروز می‌دهید. به‌طور مثال اگر فرد عجولی هستید و صبور نیستید، سعی کنید کمتر در مکان‌های شلوغ قرار بگیرید. گاهی یک شوخی، می‌تواند شما را همانند یک انبار باروت، منفجر کند و تمام مهمانی را بهم بریزد. لذا در چنین شرایطی سعی کنید به دیگران یادآور شوید که چه مواردی باعث رنجش شما می‌شود تا از آن شوخی‌ها اجتناب کنند.
انتقادپذیر باشید
ذهن خود را باز بگذارید و پذیرای نظرات مخالف باشید. گاهی همین نقطه‌نظرات می‌توانند راهگشای شما باشند. حتی خودتان، خودتان را نقد کنید، ایراد کارتان را پیدا کنید و سعی در تصحیح آن داشته باشید.
واقع‌بین باشید
واقع‌بین بودن یکی از راهکارهای افزایش هوش هیجانی است، اما چگونه؟ زمانی‌که هدف جدیدی تعیین می‌کنید، اطمینان حاصل کنید که هدفی واقع‌گرایانه و واضح را برای خود مشخص کرده‌اید تا به آن دست پیدا کنید. دستاورد مثبت، باعث تقویت اعتماد به نفس می‌شود و زمانی‌که اعتماد به نفس افزایش می‌یابد، توانایی دستیابی به موارد بیشتر هم به موازات آن افزایش پیدا می‌کند.
سفر کنید
یکی از راهکارهای پرورش ذهن و افزایش هوش هیجانی، سفر کردن و آشنایی با فرهنگ‌های متفاوت است. گاهی‌اوقات، بهترین راه برای باز کردن ذهن خود این است که سوار یک وسیلۀ نقلیه شوید و به مکان کاملاً متفاوتی بروید.
در تمام طول زندگی یادگیری داشته باشید
کسب دانش، یکی از ساده‌ترین راه‌های افزایش هوش هیجانی است. دانش و اطلاعات از نکات کلیدی تغذیۀ ذهن و با‌‌انگیزه نگه داشتن شما هستند. امروزه که اطلاعات مختلف به راحتی در دسترس هستند، این فرصت را دارید که ارزش‌ها و علایق خود را به راحتی، تغذیه کنید.
کلام آخر
- هوش هیجانی، یک مهارت اکتسابی است. پس اگر شما از آن برخوردار نیستید اصلاً اشکالی ندارد. شما به آسانی می‌توانید به تقویت هوش هیجانی خود بپردازید. همین‌که تصمیم به آموختن آن گرفته‌اید، خود، قدم بزرگی در راستای توسعۀ شخصیت شماست.
یادگیری هوش هیجانی، مانند راه رفتن است. اگر شما اطلاعاتی دربارۀ آن نداشته باشید با چالش‌های زیادی در زندگی، روبه‌رو خواهید شد اما درصورت تمرین برخی مهارت‌ها می‌توانید به راحتی آن را تقویت کنید.
