سوگواری و نحوه کنار آمدن با اندوه

طناز جلیلی- کارشناس ارشد روانشناسی

غم و اندوه از عمیق‌ترین احساسات بشری است. هر انسانی این حس گذرا را بارها و به درجات مختلف در طول زندگی تجربه می‌کند، سوگ و داغداری به طور ویژه به فرایند تجربۀ مرگ یا برای همیشه از دست دادن یکی ازعزیزان برمی‌گردد.

هیچ معیار قطعی برای مدت زمان سوگ وجود ندارد و هر فرد  به شیوه خود و در زمان مختص به خود محزون و اندوهگین می‌شود، گاهی افراد ظرف شش ماه فعالیت‌های عادی خود را از سرمی‌گیرند و وضعشان بهتر می‌شود اما گاهی ممکن است این زمان برای افراد دیگری بیشتر از یک سال هم به طول انجامد.

در مواردی که دوران سوگ طولانی و شدید شده و درواقع از حالت طبیعی خارج شده باشد، فرد سوگوار نیاز به کمک دارد.

درمان سوگ نیاز به یک درمان حمایتی دارد که فرد سوگوار بتواند در ابتدا خود را با شرایط سخت مواجه کند و پس از آن به مرور و گذشت زمان با آنچه اتفاق افتاده است کنار بیاید و به بینش و نگرشی اساسی درباره از دست دادن و مرگ برسد.

مراحلی که در سوگواری برای فرد عزادار اتفاقی می‌افتد

انکار و ناباوری

نخستین مرحله ی سوگ انکار است، انکار یکی از مکانیسم‌های دفاعی رایج است این روش با بهت‌زده کردن، مانع شوک سریع می‌شود درابتدا پذیرش مرگ عزیز بسیار مشکل است، فرد فکر می‏کند که این اتفاق تلخ و دردناک برای او روی نداده است و خواب می‏‏بیند و اصلاً آن را باور نمی‏کند. این مرحله یک مرحله گذرا است که ممکن است بسیار کوتاه یا طولانی باشد در این مرحله، فرد اغلب گوشه‏‏‌گیرمیشود و خود را از روابط اجتماعی کنار می‏کشد، یکی از محسنات برگزاری مراسم سوگ، گذراندن همین مرحله است. در این مرحله نباید اجازه داد که فرد سوگوار از مراسم کناره‏گیری کند؛ زیرا این مراسم به او اعلام می‏‏کند که شرایط عوض شده و نیاز است که خودش را با شرایط جدید زندگی مطابقت بدهد. درعین حال باید از فشار آوردن به فرد سوگوار خودداری کرد.

خشم

با آشکار شدن هرچه‌ بیشتر نشانه‌های واقعیت، انکار جای خودش را به خشمِ همراه با رنج شدید می‌دهد. در این مرحله فرد از خود می‏پرسد: چرا من؟ فرد از تلخی و بی عدالتی در تقدیر مرگ عصبانی است از این رو رفتار تند و خشنی با دیگران دارد، حمایت اجتماعی، عاطفی، احترام و توجه دیگران باعث می‏شود فرد راحت تر این مرحله را پشت سر گذارد. بروز خشم احساس عذاب‌ وجدان هم با خود می‌آورد، قضاوت و سرزنش ناشی از کارهایی که می‌شد برای عزیز از دست رفته انجام داد اما به هر علت انجام نشده است، باعث می‌شود فرد سوگوار دچارعذاب وجدان و گناه شود. در این مرحله فرد باید محدودیت‌های خود را بپذیرد و خود را ببخشد. پزشکان و کارکنان مراکز درمانی از جمله گروه‌هایی هستند که بیش از دیگران هدف خشم بازماندگان قرار می‌گیرند.

حسرت و چانه زنی

فرد به‌ واسطه شدت علاقه و میزان وابستگی حاضر است تمام دارایی‌های خود را بدهد اما فردی که از دست داده است، دوباره به زندگی برگردد، چانه‌‌ زنی هم بخشی از دفاع فرد در برابر واقعیت رنج ‌آور است. حس عذاب وجدان در این مرحله نیز همراه فرد است، که می‌توانسته کاری کند اما نکرده‌ و کار به اینجا کشیده است.

افسردگی

فرد غمگین و گوشه گیر می‏شود و نوسانات خلقی در رفتارش مشاهده می‏شود ولی با گذشت زمان به تدریج به روال عادی باز می‏گردد و فعالیت اجتماعی خود را از سر می‌گیرد، گذر از این مرحله با حمایت و همراهی اطرافیان آسان‌تر است.

پذیرش

کنار آمدن با غم و اندوه فرایندی کاملا شخصی و منحصر به فرد برای هر شخص است. پذیرش مرگ به معنی بازگشت فرد به شادی نیست بلکه فرد به مرحله سازگاری و رویارویی با واقعیت می‏رسد. او به تدریج می‏پذیرد که به زندگی خود بدون حضور عزیز از دست رفته ادامه دهد. این مرحله معمولا بعد از پایان مراسم سوگواری شروع خواهد شد. افراد داغ دیده در این مرحله، باید از تنها ماندن بپرهیزند. این افراد به حضور دیگران در کنارشان برای همدردی و همدلی نیاز دارند زیرا این امر به آن‏ها کمک زیادی در سبک شدن غم خواهد کرد. فرد در مرحلۀ پذیرش، کم‌کم با خودش کنار آمده و روحیۀ خود را باز می‌یابد. ویژگی اصلی این مرحله آرامش همراه با رهایی از وابستگی عاطفی است، البته این به ‌معنای بازگشت آنی شادی نیست و با افسردگی نیز متفاوت است.

راهکارهایی برای گذر از مراحل غم و اندوه

• زمان حلّال مشکلات است. درست است که بعد از فوت یکی از عزیزانتان لحظه‏ای از فکر او غافل نمی‏شوید و یاد او از دل شما بیرون نمی‏رود؛ اما باید بدانید زمان حلّال مشکل شماست هرچند درد و رنج این مصیبت با گذشت زمان از بین نمی‏رود، کمرنگ‏تر می‏شود به طوری که می‏توانید با آن کنار بیایید و به زندگی عادی خود باز گردید.

·        درک کنید که اندوه و غصه چیزی طبیعی است. یادتان باشد که غصه و اندوه غیرقابل پیش‏بینی است.

·        به خود اجازه و زمان غمگین بودن بدهید، گریه و شیون، انجام مراسم مذهبی به احترام مرده یا گرد آمدن دوستان و افراد خانواده برای شریک شدن در مصیبت، تحمل مرگ عزیزان را آسان‌تر می‏کند.

·        احساسات و عواطف خود را به هر طریقی که می‏توانید ابراز کنید و درباره فرد از دست رفته با دیگران صحبت کنید و غم سنگین خود را نشان بدهید. درکل برای چیره شدن به غم و اندوه، برون‌ریزی احساسات، به شما کمک می‏کند. این کار باعث کاهش سنگینی غم و اندوه درونی خواهد شد.

·        اگر دوست دارید می‏توانید احساسات خود را بنویسید و مطالبی را که می‏خواستید به فرد از دست رفته بگویید و هیچ گاه فرصت آن را نیافتید به روی کاغذ بیاورید.

·        از دیگران کمک بگیرید.

·        از خودتان مراقبت کنید. عموماً اندوه به اختلال خواب، کاهش اشتها و کم علاقگی به فعالیت‌های روزمره منجر می‌شود و تمام این‏ها، عواملی هستند که می‌توانند بر سلامتی شما تاثیر بگذارند. پس به فکر سلامتی و مراقب عادات روزمرۀ خود باشید. سعی کنید خواب کافی داشته باشید، رژیم غذاییتان سالم باشد و به طور منظم ورزش کنید.

·        موقعی که غصه‏‌دار هستید تصمیمات مهم نگیرید، زیرا ممکن است در شرایط غم و اندوه بر اساس احساساتی که دارید تصمیمات اشتباهی بگیرید که بعد از گذشت زمان و بازگشتن به وضعیت عادی از آنها پشیمان شوید.

·        روش‏های کنار آمدن با موقعیت استرس‏زا وغم انگیز را یاد بگیرید، یک کارشناس سلامت ذهنی حاذق ممکن است بتواند کمک کننده خوبی برایتان باشد.

 روش های کمک به فرد داغدار

حمایت از فرد داغدار

اگر فرد داغدار افسرده است، او را به شاد بودن تشویق نکنید، زیرا آمادگی ندارد. تا زمانی که فرد تمایل ندارد در مورد موقعیت موجود و مرگ عزیز با او صحبت نکنید. بایستی لحن کلامتان آرام و با محبت باشد و به فرد نشان دهید که برایتان مهم است و به او توجه می‏کنید. با توجه وعلاقه به صحبت‏های فرد گوش کنید و ازتجارب مشابهی که در زندگی داشته‏اید، برایش تعریف کنید ولی هرگز به او نگویید «احساساتت را درک می کنم». اگر نشانه‏های افسردگی شدید در فرد مشاهده و وضعیتش هر روز از روز قبل بدتر می‏شود، او را تشویق کنید که به روان شناس مراجعه کند.

شریک شدن در غم و اندوه

فرد داغدار را تشویق کنید تا احساساتش را نسبت به مرگ و خاطرات فرد از دست رفته مطرح کند و به حرف‏های او در این زمینه گوش دهید. در ضمن اینکه غم واندوه را به ابدیت و خداوند ارتباط می‏دهید، آن را تایید کنید. از پند و اندرز و ارایه راه حل خودداری کنید. هرگز نگویید «با گذشت زمان حالت بهتر می‏شود»، یا «خیری در این واقعه بوده» و از این قبیل سخنان، زیرا به فرد داغدیده هیچ کمکی نمی‏کند. به فرد سوگوار نشان دهید که دوستش دارید و نگران او هستید و فرصت گریه و زاری را برای او فراهم کنید. درباره پیامدهای آنچه پیش آمده سوال نکنید. اما به حرفهای او در این زمینه گوش دهید.

 صبوری

روند بهبود فرد طولانی است، پس با بردباری به فرد عزادار در پشت سر گذاشتن غم و اندوه کمک کنید. و اجازه دهید که مراسم و آن سیر رویدادها کم‏کم او را از حالت ناباوری بیرون بیاورد. خودتان را مضطرب نکنید و به فرد سوگوار هم فشار وارد نکنید.

اهمیت دادن به غم و اندوه داغدار

نگویید تو باید قوی باشی، تو باید بدون او به زندگی ادامه دهی، چون مقاومی! زیرا در مراحل اولیه، این صحبت‏ها بر فرد داغدار تأثیری ندارد و او باید به طور طبیعی مراحل غم و اندوه را پشت سر بگذارد.

اطمینان‌بخشی

احساس گناه یکی از مهمترین مسایلی است که فرد سوگوار ـ به دلیل آنچه کرده یا نکرده ـ با آن رو به روست. در چنین مواقعی شما می‏توانید به او اطمینان دهید که به باور شما او آنچه را که در آن شرایط از دستش بر می‏آمده و به ذهنش میرسیده یا احساس می‌کرده انجام داده است.

عدم قضاوت نابجا

شیوۀ غم‌گساری هر فرد با دیگری متفاوت است برخی غم و اندوه خود را بروز می‌دهند و احساساتشان را کتمان نمی‌کنند، عده‌ای دیگرترجیح می‌دهند غم خود را دردل پنهان کنند و شاید حتی قطره‌ای اشک هم نریزند. پس نباید در مواجهه با غم و اندوه دیگران قضاوت نابجا کنیم، چون هرکس به شیوۀ خودش غم‌گساری می‌کند.

کلام آخر

• تحمل مرگ عزیزان، آسان نیست. درغم از دست دادن آن ها به سوگ می‏نشینیم و غصه می‏خوریم. غصه خوردن، نمود بیرونی ضایعه‏ای است که بر ما وارد شده است و بیان این احساسات بسیار اهمیت دارد.
• شیون و مویه، فرایندی طبیعی است که فرد برای پذیرش فقدانی بزرگ، به آن متوسل می‏شود و ماتم گرفتن که شامل انجام مراسم مذهبی به احترام متوفی یا گردآمدن با حضور دوستان و افراد خانواده است باعث می‏شود گذر از مصیبت وارد شده، آسان‏تر شود.
• همه ما خوب می‏دانیم که مرگ و نیستی، جزئی از زندگی است که به راستی، مفهومی ‏واقعی به وجودمان می‌‏بخشد زیرا به ما یادآوری می ‏کند که حیات چقدر گران بهاست.
• مهم است که به افراد سوگوار فرصت کافی برای سوگواری داده شود، برخی به زمان کمتر و برخی به زمان بیشتری نیاز دارند بنابراین انتظار بیش از اندازه از دوستان یا نزدیکان سوگوارتان نداشته باشید، آن‏ها نیاز به فرصت مناسب برای سوگواری دارند و این مانع از وجود مشکلات درآینده خواهد شد.
• دنیا یک رسم قدیمی ‏دارد، رسمی ‏که چه بخواهیم و چه نخواهیم باید با آن کنار بیاییم. کسی برای همیشه در آن نمی‌ماند و یک روز سوت پایان مسابقه زده می‌شود و باید برای همیشه با او خداحافظی کرد. این واقعه برای همه اتفاق خواهد افتاد.
• وقتی همه چیز خوب است و شما و عزیزانتان درسلامت به سر می‌برید و گمان می‌کنید مرگ فرسنگ‌ها دورتر ایستاده، بهتر است تا زمان کافی دارید، خودتان را برای روزهایی که ممکن است پیش بیاید، آماده کنید. البته منظور، دل‏مشغولی مدام به مرگ و به دنبال آن تجربه ترس و افسردگی نیست. اما چیزی که هنگام چنین اتفاق تلخی به کمک همه می‌آید، نوع نگاه و ایدئولوژی‌ای است که فرد در زندگی داشته است.
• خوب است گاهی دراین موارد گفت‌وگو کنید و فرزندانتان را آماده کنید تا اگر اتفاقی برایتان افتاد، بیش از حد آسیب نبینند. مهم‌ترین چیز در برخورد با سوگواری فقدان عزیزان، اعتقاد به این نکته است که آنها به دنیای دیگری رفته‌اند و دیر یا زود ما هم همین مسیر را طی خواهیم کرد.