زمانی که کلیه‌ها دچار نارسایی و اختلال عملکرد می‌شوند، طی فرآیندی به نام دیالیز، می‌توان مواد زائد و مایعات اضافی را از بدن خارج کرد.
دیالیز، شامل دو نوع اصلی است: همودیالیز و دیالیز صفاقی.
در همودیالیز که روش رایج‌تر در دیالیز است، خون، وارد یک دستگاه می‌شود تا عملیات تصفیه، روی آن انجام شود. در دیالیز صفاقی از پردۀ صفاق در حفرۀ شکم برای انجام عمل دیالیز استفاده می‌شود. در این روش، مایع دیالیز در داخل حفرۀ شکمی قرار می‌گیرد و پس از تبادل، مواد دفعی و آب اضافی از حفرۀ شکمی خارج می‌شوند.
در صورتی که بیماران تحت درمان با دیالیز به توصیه‌های تغذیه‌ای توجه نکنند با عوارضی ازجمله مشکلات قلبی ـ عروقی، اختلالات استخوانی، کم‌خونی، سوءتغذیه و اختلالات هورمونی مواجه می‌شوند. توصیه‌های تغذیه‌ای در بیماران تحت درمان با همودیالیز و دیالیز صفاقی، مشابهت زیادی دارد اما از آن‌جا که دیالیز صفاقی بر خلاف همودیالیز، روزی چند مرتبه تکرار می‌شود، انباشت کمتری از سدیم، پتاسیم و مایعات در بدن را به همراه داشته و لذا رژیم غذایی نسبتاً آزادانه‌تری دارد. در افراد تحت درمان با دیالیز، تأخیر در دیالیز، باعث تجمع سموم در بدن می‌شود که علاوه بر بروز عوارض، می‌تواند کاهش اشتها و کاهش میل به غذا خوردن را نیز موجب شود.
با کاهش عملکرد کلیه‌ها، دفع مواد زائد از بدن ازجمله فسفر، کاهش یافته و از آن‌جایی که فسفر یک مولکول بزرگ است به راحتی از صافی دیالیز (در همودیالیز) یا پردۀ صفاق (در دیالیز صفاقی) عبور نمی‌کند و لذا هیپرفسفاتمی به‌طور شایع در این بیماران، دیده می‌شود. توصیه می‌شود، مصرف منابع غذایی حاوی فسفر ازجمله مغزها و دانه‌ها (پسته، فندق، بادام، گردو، کنجد، تخمه و …)، سویا، نان‌ها و بیسکوئیت‌های سبوسدار، حبوبات، گوشت‌های فرآوری شده مثل سوسیس و کالباس، امعاء و احشاء (مغز، جگر، دل، قلوه، …) و نوشابه‌ها به‌ویژه نوشابۀ سیاه در این افراد، کاهش یابد.
مشکلات عضلانی و استخوانی، یکی از عوارض هیپرفسفاتمی بوده و خطر ابتلا به سکته‌های قلبی و مغزی را نیز افزایش می‌دهد. لذا اولاً ارزیابی دقیق، به موقع و منظم سطح سِرمی فسفر و موارد وابسته مثل کلسیم، هورمون پاراتیروئید و ویتامینD در این افراد، بسیار حائز اهمیت است. دوماً از آن‌جایی که به خاطر نارسایی کلیه، فعال‌سازی ویتامین Dدر بدن مختل می‌شود، لازم است مکمل ویتامینD طبق دستور پزشک معالج، دریافت شود. همچنین فسفر می‌تواند با کلسیم، باند شده و در پوست یا عروق، رسوب کند و منجر به خارش‌های پوستی یا سفتی عروق شود و نیز ممکن است سطح سِرمی کلسیم را کاهش دهد. لذا در بسیاری مواقع، دریافت مکمل کلسیم نیز در این افراد، ضرورت خواهد داشت.
عارضۀ دیگری که در این بیماران، دیده می‌شود، افزایش فشارخون است چراکه با کاهش عملکرد کلیه، دفع آب و مواد زائد از بدن ازجمله سدیم، کاهش یافته و لذا خطر افزایش فشارخون با پیشرفت بیماری کلیه، افزایش می‌یابد. بیماری‌های قلبی ـ عروقی، اصلی‌ترین علت مرگ‌ومیر در بیماران مبتلا به نارسایی مزمن کلیه است. با توجه به اینکه فشارخون بالا یکی از عوامل خطرساز مهم بیماری‌های قلبی ـ عروقی است، لذا کنترل آن از اهمیت بالایی برخوردار است. کاهش فشارخون، مستلزم کاهش مصرف غذاهای سرشار از سدیم و افزایش دریافت غذاهای غنی از پتاسیم، منیزیم و فیبر است. عدم مصرف بیش از حد نمک در وعده‌های غذایی، اولین اقدامی است که باید در پیشگیری و درمان فشار خون بالا انجام داد.
سایر توصیه‌های تغذیه‌ای که لازم است برای بهبود کیفیت زندگی و کاهش عوارض بیماری در این بیماران، مورد توجه قرار گیرد، عبارتند از:
- در بیماران تحت درمان دیالیز صفاقی به‌خاطر افزایش دفع پروتئین از طریق دیالیز، نیاز به پروتئین، افزایش می‌یابد. سفیدۀ تخم مرغ، یک منبع پروتئین با کیفیت بالا و مناسب محسوب می‌شود. در بیماران مبتلا به بیماری‌های کلیوی، مصرف گوشت سفید مثل گوشت مرغ و بوقلمون، نسبت به گوشت‌های قرمز، ارجحیت دارد؛
- از آن‌جایی که لازم است رژیم غذایی کم‌نمک رعایت شود و عموماً بیماران نیز تغییر حس چشایی را تجربه می‌کنند، می‌توان از کمی آب لیموترش یا سبزیجات و ادویه‌های معطر، برای طعم‌دار کردن غذا استفاده کرد؛
- مصرف حبوبات به اندازۀ تعیین شده توسط مشاور تغذیه، مجاز است. ضمن اینکه حتماً باید حبوبات را ۲۴ تا ۴۸ ساعت قبل از طبخ در آب خیس کرده و جداگانه بپزید و سپس آب اضافی آن را دور بریزید تا میزان پتاسیم و فسفر آن کاهش یابد؛
- مصرف میوه و سبزیجات در دیالیز صفاقی، آزادانه‌تر از همودیالیز است با این حال به منظور پیشگیری از افزایش پتاسیم سِرمی (هیپرکالمی) لازم است این اقلام نیز فراتر از مقدار مجاز تعیین شده توسط رژیم‌درمان‌گر، مصرف نشوند؛
- مصرف اسیدهای چرب اُمگا-۳ (مثل روغن کانولا یا کُلزا) که کاهش التهاب و بهبود فاکتورهای خونی را موجب می‌شوند، توصیه می‌شود؛
- از مصرف خودسرانۀ داروها و مکمل‌های گیاهی که می‌تواند با پیامدهای جدی برای بیمار همراه باشد، پرهیز کنید؛
- انجام ورزش منظم می‌تواند موجب بهبود اشتها و تقویت عضلات شود. لازم به ذکر است که منظور از ورزش، صرفاً ورزش حرفه‌ای نبوده و بهتر است در حد توان، حرکات ورزشی را انجام دهید؛
- به میزان دریافت مایعات، توجه داشته باشید تا از افزایش فشار خون و افزایش فشار بر قلب، جلوگیری شود. میزان مجاز مایعات به حجم ادرار و حجم مایع دفعی از دیالیز، بستگی دارد. اگرچه محدودیت مایعات در دیالیز صفاقی، کمتر است، تعیین میزان دقیق مایعات مصرفی، نیازمند تنظیم رژیم غذایی، توسط مشاور تغذیه است.
با توجه به محدودیت‌های رژیمی بیماران مبتلا به بیماری‌های کلیوی، برای بهره‌مندی از فواید مواد غذایی و مغذی در کنار کاهش آسیب کلیوی، توصیه می‌شود حتماً از دستور غذایی تنظیم شده توسط مشاور تغذیه و رژیم‌درمانی بهره بگیرید. ▄
