لطفاً خودتان را معرفی و درمورد سوابق تحصیلی، کاری و جایگاه و زمینه‌های همکاری فعلی‌تان با کنسرسیوم دیالیز ایران، توضیح بفرمایید
با عرض سلام و خسته نباشید، بنده دکتر رضا مکنت‌جو هستم. حدود دوازده سال است که در کنسرسیوم دیالیز ایران، حضور دارم. دکترای داروسازی عمومی را از دانشگاه علوم پزشکی اصفهان و دکترای تخصصی خودم را در سال ۱۳۹۴ از دانشگاه علوم پزشکی تهران، دریافت کردم و از سال ۱۳۹۰ با کنسرسیوم دیالیز ایران وارد همکاری شدم. در شروع با شرکت «صنایع پزشکی فارمِد» درخصوص ثبت تمام محصولات به عنوان مسئول فنی دارویی این شرکت، همکاری می‌کردم که البته در آن زمان، این شرکت، تازه تأسیس بود. درحال حاضر به عنوان معاونت توسعۀ بازار کنسرسیوم دیالیز ایران و همچنین در سِمت مدیرعامل شرکت «همادیس‌طب»، یکی از شرکت‌های زیرمجموعۀ کنسرسیوم دیالیز ایران، مشغول به کار هستم.
لطفاً ضمن یک معرفی اجمالی از محصولات دارویی مورد نیاز در صنعت دیالیز، بفرمایید که از نظر شما اهم این داروها کدام‌ها هستند؟
محصولات دارویی که در درمان بیماران دیالیزی، مورد استفاده قرار می‌گیرند، دو دسته هستند:
یک دسته، داروهایی که در پروسۀ دیالیز، استفاده می‌شوند و از دسته داروهایی هستند که ما در کنسرسیوم دیالیز ایران در صدد تولید آنها بوده‌ایم مثل محلول‌های همودیالیز یا محلول دیالیز صفاقی و اینها داروهایی هستند که در طی فرآیند دیالیز برای پاکسازی خون، مورد استفاده قرار می‌گیرند.
دستۀ دومِ داروهای مورد استفادۀ بیماران نیازمند درمان نگهدارندۀ دیالیز، داروهای حمایتی هستند که در پی عوارض ایجاد شده بر اثر دیالیز، نیاز به مصرف پیدا می‌کنند تا آن عوارض را از بین ببرند. برای مثال، بیماران دیالیزی به دلیل نارسایی کلیوی مجبور هستند داروهایی از قبیل «اریتروپویتین» را مصرف کنند تا کم‌خونی حاصل از بیماری را در آنها درمان کند. یا به دلیل به‌هم خوردن سطح املاح در خون بیماران دیالیزی-که این هم از عوارض دیالیز به‌شمار می‌رود- باید داروهایی برای تنظیم سطح املاح در خون، مصرف شوند. در دستۀ دوم، یک بخش از داروها هم داروهای مکمل هستند که به عللی مشابه علت فوق، یعنی برهم خوردن تعادل سطح املاح و مواد معدنی موجود در خون بیمار دیالیزی، مختص به بیماران دیالیزی طراحی و ساخته شده‌اند و این بیماران مجبور به مصرف آنها هستند تا سطح این مواد در بدن آنها به حالت نرمال برسد.
از آن‌جایی که بیماران مبتلا به نارسایی کلیوی بعضاً مبتلا به دیابت و فشارخون هم هستند آیا در دسته‌بندی دارویی، داروهایی برای درمان یا کنترل دیابت و فشارخون، به‌طور جداگانه برای بیماران دیالیزی، طراحی شده یا این دسته هم زیرمجموعۀ همان داروهای دیالیز، دسته‌بندی می‌شوند؟
خیر، ردۀ داروهایی که در این خصوص استفاده می‌شوند کاملاً متفاوت است. دیالیز و دیابت، هردو آسیب‌هایی را به بدن می‌رسانند ازجمله، آسیب رساندن به عروق و ردۀ داروهای قابل استفاده برای این بیماران، کاملاً متفاوت است و داروهایی که ما برای این بیماران در نظر می‌گیریم، دستۀ متفاوتی از داروهاست. اما شما ممکن است در یک بیمار، شاهد این باشید که فرد، مجبور شود به دلیل مشکلات مختلف اما توامان، هم داروهای مربوط به دیالیز را دریافت کند، هم دیابت داشته و ملزم به مصرف داروهای مربوط به دیابت باشد و هم مثلاً درگیر بیماری‌های قلبی و عروقی باشد و نیازمند استفاده از داروهای مربوط به این مشکل نیز بشود. این افراد، موارد پیچیده‌ای از لحاظ مصرف داروهای مختلف هستند که معمولاً به دلیل افزایش سن، مبتلا به چند بیماری همزمان می‌شوند و مجبور به مصرف رده‌های متفاوتی از داروها خواهند بود.
درحال حاضر، کنسرسیوم دیالیز ایران چه دسته داروهایی را تولید می‌کند یا در دست تولید دارد؟
شرکت «صنایع پزشکی فارمِد» و شرکت تازه تأسیس «هُمادیس» در کنسرسیوم دیالیز ایران، شرکت‌هایی هستند که برای تولید دارو و تأمین داروهای مختص بیماران دیالیزی و همچنین تولید دسته‌های عمومی داروها در نظر گرفته شده‌اند. ما در شرکت صنایع پزشکی فارمد درحال حاضر، محلول همودیالیز را تولید می‌کنیم و یک دسته محصولات حاوی پودر بیکربنات سدیم ازجمله، کارتریج‌ها و بگ‌های حاوی پودر بیکربنات سدیم که این داروها، داروهایی هستند که در حین انجام پروسۀ همودیالیز، استفاده می‌شوند. شرکت «مِدسینا سِرم» هم به‌صورت تخصصی، در حیطۀ دیالیز صفاقی، فعالیت می‌کند. در دنیا در حدود ۷ تا ۹ درصد از بیمارانی که دچار مرحلۀ پیشرفتۀ نارسایی کلیه شده‌اند تحت درمان با دیالیز صفاقی قرار می‌گیرند. این عدد در ایران، حدود ۱ تا ۳ درصد است و پزشکان به‌خاطر کمبود محلول و کیفیت بعضاً نامطلوب محلول‌هایی که در کشور، مورد استفاده قرار می‌گیرند، زیاد مایل نیستند که بیماران را به سمت دیالیز صفاقی ببرند و ترجیح می‌دهند که بیماران از همان ابتدا، همودیالیز (دیالیز خونی) بشوند.
درکل دنیا پروسۀ درمان به این صورت است که وقتی تشخیص داده می‌شود که یک بیمار، نیاز به درمان نگهدارندۀ دیالیز دارد، پزشک، ترجیحاً دیالیز صفاقی را به بیمار توصیه می‌کند و درمان نخست بر اساس شرایط بیمار، معمولاً دیالیز صفاقی خواهد بود و به همین دلیل است که میزان آن، بالاتر است. در ایران، این اتفاق نمی‌افتد و به محض تشخیص نیاز بیمار به دیالیز، بیمار مستقیماً وارد پروسۀ درمان همودیالیز می‌شود. به این ترتیب، شانس آن پنج سالی که بیمار می‌توانسته دیالیز صفاقی بشود و همراه با دیالیز صفاقی، روند نسبتاً طبیعی‌تر زندگی خود را هم داشته باشد، فعالیت‌های روتین خود را هم انجام دهد و به میزان قابل توجهی از زندگی عادی، برخوردار باشد تا حد زیادی از دست می‌رود و از همان ابتدا با رفتن بیمار به سمت دیالیز خونی، زندگی او تحت تأثیر کامل این روش، قرار می‌گیرد و زندگی بیمار از حالت عادی و معمول، خارج می‌شود. برای مثال، شما ممکن است یک رانندۀ تاکسی باشید و همزمان با انجام دیالیز صفاقی، فعالیت شغلی خود را داشته باشید. به این ترتیب، این مدل درمانی، هیچ مشکلی در روند زندگی عادی و زندگی روزمرۀ شما ایجاد نمی‌کند درصورتی‌که درمورد همودیالیز، اینچنین نیست و بهتر است که با در نظر گرفتن شرایط بیمار، دیالیز صفاقی، درمان نخست باشد.
شرکت «مِدسینا» با توجه به رسالتی که دارد، هم در بحث واردات و هم در آینده در بحث تولید، طرح‌هایی را در دست اقدام دارد و در کنار این شرکت هم شرکت تازه تأسیس «همادیس‌طب» است که با هدف تولید داروهای فوریتی و وارداتی، آغاز به فعالیت کرده است.
شما اوضاع حاکم بر تولید و واردات داروهای مورد نیاز برای دیالیز را چه‌طور ارزیابی می‌کنید؟
با توجه به حمایتی که درحال حاضر و در سال‌های اخیر از تولید می‌شود، خیلی از داروهایی که قبلاً به‌صورت وارداتی، وارد کشور می‌شدند و داروهای مهمی هم بودند درحال حاضر وارد نمی‌شوند و به‌صورت تولید داخل، تأمین می‌شوند. درمورد داروهای مختص بیماران دیالیزی، درحال حاضر کمبودی وجود ندارد ولی در خیلی از دسته‌های دارویی دیگر با وجود حمایت‌های اخیر از تولید داخل به دلیل مشکلات ارزی و ریالی، بحث واردات مواد اولیه و مشکلاتی که شرکت‌های تولیدکننده دارند، کمبود دارو، همچنان وجود دارد. در خیلی از موارد به دلایلی که ذکر شد، شرکت‌های تولیدکننده نمی‌توانند رسالت‌شان را به‌درستی انجام دهند در عین حال، ممکن است هیچ وارداتی هم از آن دارو به کشور انجام نشود و مثلاً برای یک داروی بسیار ساده که شاید یک مسکن درد باشد، ما در سطح کلان کشور، دچار کمبود شویم. اما من به نوبۀ خودم شاهد این نبوده‌ام که این اتفاق در حوزۀ داروهای مختص بیماران دیالیزی افتاده باشد و خب علاوه بر سیاست‌های خاص وزارت بهداشت و سازمان غذا و دارو، عوامل مختلف دیگری مثل ارز و ریال و … نیز بر این موضوع تأثیرگذارند.
وضعیت توزیع داروهای مورد نیاز بیماران دیالیزی را چه‌طور می‌بینید؟
درحال حاضر در حوزۀ توزیع دارو، شرکت‌های پخش بزرگی در کشور، فعال هستند و عملیات توزیع را انجام می‌دهند. البته ممکن است مصرف‌کنندۀ ساکن در شهر خاصی برای تهیۀ دارو مجبور باشد به مثلاً، داروخانۀ مرجع شهر خود مراجعه کند اما به جز اینکه لازم است وقت بیشتری برای تهیۀ دارو از داروخانه‌ای خاص صرف کند، مشکل دیگری در تهیۀ دارو نخواهد داشت و ضمناً این مسئله هم برای همۀ شهرها عمومیت ندارد.
از نظر شما به‌عنوان یک متخصص در حوزۀ دارو و درمان، مهم‌ترین موانع سر راه تولیدکنندگان دارو به‌صورت کلی، چه مواردی هستند؟ و راهکارهای پیشنهادی شما برای رفع این موانع چیست؟
موردی که درحال‌حاضر در سطح کشور به‌عنوان مانعی برای تولید دارو به‌صورت فراگیر دیده می‌شود، بیشتر، مشکل تأمین ارز و ریال است که تقریباً همۀ شرکت‌ها به نوعی، درگیر آن هستند. بسیاری از خطوط فعال تولید در شرکت‌ها در سال‌های اخیر، دچار رکود شده و بعضی از این شرکت‌ها حاضر شده‌اند خط تولید خود را به شرکت‌های دیگر، اجاره بدهند و این اتفاق، قبلاً خیلی کمتر رخ می‌داد. البته علت بروز چنین وضعیتی تا حد زیادی مشخص است. مسئلۀ واردات و اینکه ارز به راحتی نمی‌تواند به دست فروشندۀ مواد اولیه برسد، باعث می‌شود شرکت‌ها اغلب به‌صورت روتین با چنین مشکلاتی درگیر باشند. از مشکلات دیگر هم می‌توان به مسئلۀ قیمت‌گذاری اشاره کرد. به این ترتیب که سازمان غذا و دارو به‌صورت دستوری، قیمت‌گذاری می‌کند و اتفاقی که در پی این قیمت‌گذاری دستوری می‌افتد این است که خیلی اوقات، قیمت تمام شدۀ تولید برای تولیدکننده، همخوانی و تناسب لازم با قیمت فروش دستوری برای عرضۀ محصول را نداشته و به این ترتیب، تولیدکننده یا سود مطلوب و مورد نظر خود را کسب نمی‌کند یا گاهی اوقات دچار ضرر و زیان می‌شود و در این صورت، انگیزه‌ای هم برای تولید نخواهد داشت و تولیدکننده‌ای که در این شرایط قرار بگیرد، ترجیح می‌دهد انبار خود را بفروشد و دیگر تولید نکند.
آقای دکتر، از نظر شما تحریم‌های سال‌های اخیر به تولید دارو در کشور کمک کرده یا به این حوزه، ضربه وارد کرده است؟
با وجود اینکه نظر بسیاری این است که تحریم‌ها بر مسائل بهداشتی و پزشکی ازجمله موضوع دارو تأثیر نداشته ولی باید خاطرنشان کنم که مشکلات مالی حاصل از این تحریم‌ها به هرحال بر این حوزه‌ها هم تأثیرگذار است چراکه بسیاری از کشورها ترجیح می‌دهند در خیلی از موارد، ریسک همکاری با کشور تحت تحریم را نپذیرند و این در حقیقت، تبدیل می‌شود به یک مشکل بزرگ برای کشوری که تحت تحریم است. مسئلۀ دیگری که برای یک کشور تحت تحریم، وجود دارد مشکلات و موانع بر سر راه انتقال پول و ارز است و ممکن است شما ارز خریداری شده را که در وضعیت خارج از تحریم در مدت کوتاه، انتقال می‌دادید حالا بر اساس دسته‌بندی‌های جدید، مثلاً تالار اول و دوم و ارز دولتی و ارز نیمایی و…، ارسال کنید و انتقال این پول اولاً کارمزدهای زیادی داشته باشد و ثانیاً خیلی زمانبَر بشود و چنین مسائلی ما و حوزۀ دارو را در دوران تحریم، دچار مشکل کرده است.
قبلاً تأمین بخش عمده‌ای از مواد اولیۀ وارداتی از کشورهای اروپایی به راحتی انجام می‌شد و درحال حاضر به دلیل مشکلات فوق، این واردات از کشورهایی مثل چین و هند، صورت می‌گیرد.
با توجه به موارد و مشکلات حاصل از تحریم که به آنها اشاره فرمودید، آیا دربارۀ رسیدن به خودکفایی در تولید مواد اولیه، خوشبین هستید؟
بله، بخش زیادی از مواد اولیۀ مصرفی درحال حاضر در کشور، تولید می‌شود و سازمان غذا و دارو هم بر این امر، اهتمام جدی دارد که تولیدکننده‌های ما به توانمندی کامل در تولید مواد اولیه برسند اما رسیدن به خودکفایی در این حوزه، علاوه بر عامل تولید به میزان مصرف در داخل کشور هم بستگی زیادی دارد. تولیدکننده باید در نظر داشته باشد که مواد اولیه‌ای که قصد تولید آن را دارد در داخل کشور، چه میزان، مصرف دارد و چه میزان از آن را می‌توان به کشورهای دیگر، صادر کرد. چون به هرحال، مواد اولیۀ قابل تولید در داخل به میزان مشخصی در داخل کشور، مصرف می‌شوند و مازاد آن باید صادر شود. ولی نسبت به سالیان قبل که فقط بخش خیلی کمی از مواد اولیه در داخل کشور تولید می‌شد، الان تولید مواد اولیه به طرز چشمگیری افزایش پیدا کرده است و لیست گسترده‌تری دارد و نظارت بیشتر و دقیق‌تری نیز روی GMP (گواهی روش تولید بهینه) آنها می‌شود و در کل، رشد و پیشرفت خیلی بیشتری را در این زمینه، شاهد هستیم. یعنی می‌توان گفت، مسئلۀ تحریم، علی‌رغم تأثیرات منفی از منظر دیگر، تأثیرات مثبت زیادی بر رشد تولید مواد اولیۀ مورد نیاز صنایع دارویی در داخل کشور داشته است. همین اهتمامی که بر حمایت از تولیدکنندگان داخلی از طرف دولت، صورت گرفته، بسیار اثربخش و امیدوارکننده بوده است. وقتی یک داروی مهم و شناخته‌شدۀ جهانی از طریق واردات و به قیمت مناسب به کشور وارد شود، قاعدتاً شرکت‌های تولیدکننده، توان رقابت با آن را ندارند و این، نهایتاً به تولیدکنندگان، ضربه می‌زند. اما جریان حمایت از تولید، همزمان با تحریم‌هایی که امکان واردات را محدود می‌کنند در سال‌های اخیر، باعث رشد شرکت‌های تولیدکنندۀ دارو و مواد اولیه شده است.
مطلع شدیم که سرُم درحال حاضر از وضعیت کمّی خوبی برخوردار نیست و ما با کمبود و حتی سهمیه بندی شدن تحویل سرم به بیماران، رو‌به‌رو هستیم. ممنون می‌شوم اگر صحبتی در این خصوص دارید بفرمایید.
سرم در داخل کشور درحال حاضر با سرانۀ یک‌ونیم لیتر به ازای هر بیمار، مصرف می‌شود درحالی که سرانۀ مصرف سرم در کل دنیا درحدود سه لیتر به ازای هر بیمار است. یکی از دلایل این سرانۀ مصرف پایین سرم در کشور، کمبودی است که از این لحاظ در کشور، وجود دارد و این کمبود، اغلب با واردات سرم، جبران می‌شود. طبق آخرین آمار رسمی اعلام شده از طرف وزارت بهداشت در سال ۱۴۰۱ در حدود صدوشصت میلیون بسته سرم در ایران، تولید شده و در حدود پانزده میلیون بسته نیز از طریق واردات به کشور، وارد شده است ولی مجموع این اعداد هم کفاف نیاز کشور و بیماران به سرم را نمی‌دهد و درحال حاضر، کمبود بسیار زیادی درمورد سرم در کشور وجود دارد. در وضعیت کمبود یک دارو، سیاست وزارت بهداشت، ثبت و درج بارکد اصالت آن دارو در پروندۀ بیمار است. بر طبق دستورالعمل جدید ارائه شده از وزارت بهداشت درمورد سرم هم همین اقدام صورت می‌گیرد تا توزیع آن، تحت نظارت و کنترل باشد و همین امر، بیانگر کمبود سرم در کشور است و این کمبود، نه‌تنها مرتفع نشده که سال‌به‌سال، بدتر هم شده و حتی در بخش‌های دیالیز مجموعۀ کنسرسیوم دیالیز ایران هم یکی از مشکلات عمده، عدم امکان تهیۀ سرم به میزان لازم و کافی برای بیماران دیالیزی است درحالی‌که سرم، یکی از مواردی است که ضرورت دارد در حین انجام پروسۀ دیالیز به بیمار تزریق بشود.
و راه حل پیشنهادی شما در این مورد چیست؟
کشور درحال افزایش زیرساخت‌های تولید سرم است و طی آخرین اطلاعات، درحال حاضر، سه شرکت تولیدکنندۀ سرم درحال افزایش زیرساخت‌های تولید خود هستند و بحث واردات هم همچنان وجود دارد و این واردات از کشورهایی مثل هند و ترکیه هم درحال افزایش است. به این ترتیب، امید داریم بتوانیم کمبودی را که اکنون، کل کشور، درگیر آن است جبران کنیم.
متأسفانه یکی از مشکلات همیشگی در حیطۀ دارو و درمان، مصرف بی‌رویه و نادرست دارو توسط افراد جامعه بوده و هست. حالا با توجه به این گزاره که مصرف نادرست مسکن‌ها می‌تواند یکی از عوامل ابتلا به نارسایی مزمن کلیوی به‌شمار رود، نقطه‌نظرات خودتان را در این مورد بفرمایید.
بحث مصرف بی‌رویۀ دارو با توجه به زیرساختی که ما در کل کشور دربارۀ نحوۀ توزیع دارو داریم، اتفاقی است که خیلی در داخل کشور، متداول بوده ولی خوشبختانه در سال‌های اخیر، کاهش پیدا کرده است. مثلاً قبلاً امکان خریداری کردن انواع آنتی‌بیوتیک‌ها و آمپول‌های تزریقی از همۀ داروخانه‌ها کاملاً فراهم بود اما درحال حاضر، نظارت بر این موضوع، خیلی بیشتر شده و بحث تحویل دارو هم به مردم، بسیار محدودتر شده است. درواقع، داروها دو دسته هستند؛ یک دسته داروهای OTC که به شرط مصرف درست، عملاً برای بیمار، عوارض زیادی به‌دنبال ندارند و برای دریافت آنها نیازی به ارائۀ نسخه نیست. در خارج از کشور، این دسته از داروها در قفسه‌هایی در دسترس خریداران قرار دارند و حتی در سوپرمارکت‌ها هم عرضه می‌شوند. در داخل کشور به دلیل عدم امکان تحویل و فروش داروهای بدون نسخه به سبک و سیاق کشورهای دیگر، لیستی از داروهای OTC به کل داروخانه‌ها ارائه می‌شود و بر اساس آن، داروخانه، مجاز است داروهای موجود در آن لیست را بدون نسخه به خریداران تحویل دهد.
دستۀ دیگر، داروهای (Prescription) است که نیازمند نسخه هستند و درصورت مصرف بی‌رویه، بیمار و مصرف‌کننده را دچار عوارض می‌کنند و این دسته از داروها باید به‌طور کامل، تحت نظارت قرار بگیرند. البته هنوز هم این نظارت به‌صورت کامل اتفاق نمی‌افتد اما نسبت به سالیان گذشته، نظارت بر تحویل داروهای نیازمند نسخه، خیلی بیشتر و دقیق‌تر شده است.
آیا این گزاره از نظر شما واقعاً درست است که مصرف مسکن از علل مهم و مؤثر در ابتلا به نارسایی کلیه است؟
مسکن‌ها انواع مختلفی دارند؛ مانند داروهای ضدالتهاب استروئیدی و مسکن‌های حاوی استامینوفن. بر اساس اینکه شما چه داروی مسکنی را استفاده کنید و چه دوزی از آن را مصرف کنید، ما می‌توانیم درمورد تأثیری که می‌گذارد قضاوت کنیم که آیا خطری دارد یا ندارد. مثلاً استامینوفن، یک داروی بی‌خطر محسوب می‌شود و در همه جای دنیا هم آن را بدون نسخه به شما می‌دهند اما اگر شما دوز استامینوفن را هم تا حد غیرمجازی در روز، بالا ببرید، می‌تواند کبد را از کار بیندازد یا حتی کشنده باشد. داستان باقی داروها هم به همین ترتیب است. اینکه ما چه دارویی را به چه نحوی و با چه دوزی مصرف می‌کنیم، مشخص‌کنندۀ میزان عوارض آن دارو خواهد بود.
با سپاس بسیار از اینکه اوقات شریف‌تان را در اختیار ماهنامۀ دیالیز قرار دادید و پاسخگوی سؤالات ما بودید، در پایان، اگر مطلب ناگفتۀ لازم به‌ذکری مانده لطفاً بفرمایید.
ممنون از شما و متشکرم بابت مصاحبه‌ای که با بنده انجام دادید. به امید اینکه بتوانیم در زمینه‌های مربوط به دیالیز و درمان بیماران، هر روز، موفقیت‌های بیشتری بهدست بیاوریم و خوشحال باشیم که داروها و محصولات باکیفیت و به‌روز در اختیار بیماران ایرانی، قرار می‌گیرد و بیماران از درمان باکیفیتی بهره‌مند می‌شوند.
