بررسی اجمالی همودیالیز
دیالیز، یک درمان برای نارسایی شدید کلیه است (مرحلۀ نهایی بیماری کلیوی، نارسایی کلیه نامیده می‌شود). هنگامی‌که کلیه‌ها دیگر به‌طور مؤثر کار نمی‌کنند، مواد زائد و مایعات در خون، تجمع می‌یابند. دیالیز، بخشی از عملکرد کلیۀ مبتلا به نارسایی را برای حذف مایعات و مواد زائد به عهده می‌گیرد.
دیالیز، معمولاً زمانی مورد نیاز است که تقریباً ۹۰ درصد یا بیشتر از میزان عملکرد کلیه از بین رفته باشد. عملکرد کلیه، می‌تواند به سرعت از بین برود (آسیب حاد کلیه) یا طی ماه‌ها یا سال‌ها طول بکشد (بیماری مزمن کلیه). در اوایل دورۀ بیماری کلیوی از درمان‌های دیگری برای کمک به حفظ عملکرد کلیه و به تأخیر انداختن نیاز به درمان جایگزین، استفاده می‌شود.
کدام نوع دیالیز، بهتر است؟
هنگامی‌که دیالیز ضروری می‌شود، بیمار (همراه با پزشکان خود) باید مزایا و معایب دو نوع دیالیز را در نظر بگیرد:
- همودیالیز
- دیالیز صفاقی
انتخاب بین همودیالیز و دیالیز صفاقی، تحت تأثیر برخی مسائل، مانند در دسترس بودن، راحتی، مشکلات پزشکی زمینه‌ای، وضعیت خانه و سن بیمار است. این انتخاب، بهتر است با بحث درمورد خطرات و مزایای هر نوع دیالیز با یک ارائه دهندۀ مراقبت‌های بهداشتی، انجام شود. بیماران مبتلا به بیماری مزمن کلیه باید درمورد امکان پیوند کلیه نیز با پزشک خود صحبت کنند.
زمان شروع دیالیز
بیمار و پزشک مربوط او دربارۀ زمان شروع دیالیز، تصمیم خواهند گرفت بر این اساس که عملکرد کلیۀ بیمار (که با آزمایش خون و ادرار اندازه‌گیری می‌شود) چگونه است. مواردی ازجمله سلامت کلی، وضعیت تغذیه، علائم، کیفیت زندگی، ترجیحات شخصی و سایر عوامل بر تصمیم‌گیری درمورد زمان شروع دیالیز، تأثیر می‌گذارد. دیالیز باید قبل از اینکه بیماری کلیوی به نقطۀ رخداد عوارض تهدید کنندۀ زندگی فرد برسد، شروع شود.
میزان عملکرد کلیه به‌طور‌کلی با استفاده از نتایج یک آزمایش خون رایج به نام «کراتینین سِرُم» برای محاسبۀ میزان فیلتراسیون گلومرولی (eGFR) تخمین زده می‌شود. هرچه سطح کراتینین در خون، بالاتر باشد، میزان عملکرد کلیه یا GFR کمتر است. زمانی‌که عملکرد کلیه، تقریباً ۲۰ درصد از کارکرد نرمال باشد، معمولاً می‌توان در لیست انتظار پیوند کلیه قرار گرفت. بسیاری از بیماران، زمانی‌که عملکرد کلیۀ آنها تقریباً ۶ تا ۱۰ درصد از عملکرد طبیعی است، نیاز به شروع دیالیز پیدا می‌کنند، اگرچه این در بیماران مختلف، متغیر است. اکثر بیماران در این سطح پایین عملکرد کلیه، علائمی دارندکه شروع دیالیز، اغلب این علائم را بهبود می‌بخشد. اکثر بیماران تا زمانی‌که علائمی نداشته باشند واقعاً نیازی به شروع دیالیز ندارند و سطح مشخصی از عملکرد کلیه، وجود ندارد که درصورت عدم وجود علائم، لازم باشد دیالیز شروع شود. اگرچه اکثر نفرولوژیست‌ها (متخصصان کلیه) حتی در صورت عدم وجود علائم، هنگامی‌که سطح (eGFR) به زیر۱۰ میلی‌لیتر در دقیقه (۷۳/۱ مترمربع سطح بدن) می‌رسد (که آزمایشگاه‌ها این عدد را گزارش خواهند داد) دیالیز را توصیه می‌کنند.
برخی بیماران مبتلا به بیماری مزمن کلیوی و حتی با آسیب حاد کلیه، دارای مقدار طبیعی ادرار هستند اما این ادرار، مواد زائد بدن را دفع نمی‌کند.
اگر آزمایش خون، نشان دهد که کلیه‌ها خیلی ضعیف کار می‌کنند یا اصلاً کار نمی‌کنند، در این صورت با وجود مقادیر خطرناک مواد شیمیایی در خون، مانند غلظت بسیار بالای پتاسیم خون یا بروز علائمی مانند گیجی یا خونریزی که مربوط به بیماری کلیوی باشد، دیالیز باید بلافاصله شروع بشود.
آماده شدن برای همودیالیز
برای بیماران مبتلا به بیماری مزمن کلیه، آماده سازی بیمار، جهت انجام همودیالیز باید حداقل چند ماه قبل از مبادرت به آن انجام شود. به‌طور خاص، چند هفته تا چند ماه قبل از شروع همودیالیز، باید روشی برای ایجاد یک «دسترسی عروقی» به‌کار برده شود.
دسترسی عروقی
دسترسی عروقی، راهی را ایجاد می‌کند تا خون از بدن خارج شود، از طریق دستگاه دیالیز به گردش درآید و سپس با سرعتی بیشتر از آنچه از طریق ورید طبیعی به دست آمده است به بدن بازگردد. سه نوع اصلی دسترسی عروقی، وجود دارد: فیستول شریانی وریدی اولیه (AV)، پیوند پل مصنوعیAV و کاتتر ورید مرکزی. نام‌های دیگر آن شامل فیستول یا شانت است.
دسترسی عروقی باید قبل از شروع همودیالیز، ایجاد شود زیرا قبل از استفاده شدن، نیاز به زمان دارد تا بهبود یابد. بحث در این‌مورد باید زودتر شروع شود زیرا باید از آسیب رساندن به رگ‌های خونی که در نهایت برای این منظور، استفاده می‌شوند جلوگیری کرد. داشتن یک خط داخل وریدی (IV) یا خون‌گیری مکرر در بازو که برای دسترسی عروقی، استفاده می‌شود، می‌تواند به وریدها آسیب برساند که ممکن است از امکان استفاده از آنها برای همودیالیز، جلوگیری کند. دسترسی عروقی، معمولاً در بازوی غیر غالب ایجاد می‌شود. یعنی برای یک فرد راست‌دست در بازوی چپ او خواهد بود. پس قراردادن دسترسی عروقی، نظارت و مراقبت از آن در طول زمان، مهم است.
فیستول شریانی وریدی اولیه
فیستول AV اولیه، نوع ترجیحی دسترسی عروقی برای اکثر بیماران است. این نوع از دسترسی، نیاز به یک روش جراحی دارد که ارتباط مستقیمی بین شریان و ورید ایجاد می‌کند.
این دسترسی، اغلب در قسمت پایین بازوی غیر غالب، انجام می‌شود اما می‌تواند در قسمت بالایی بازو نیز انجام شود. گاهی اوقات، سیاهرگی که به‌طور معمول برای ایجاد فیستول AV، مفید نیست را می‌توان حرکت داد تا در دسترس‌تر باشد. این دسترسی، اغلب در بازو انجام می‌شود.
صرف‌نظر از محل یا نحوۀ ایجاد آن، دسترسی در زیر پوست قرار دارد که در حین دیالیز، دو سوزن به قسمت دسترسی وارد شده و خونی که از طریق یک سوزن از بدن خارج می‌شود از طریق دستگاه دیالیز به گردش درمی‌آید و درنهایت از طریق سوزن دیگر به محل دسترسی باز‌می‌گردد.
فیستول AV اولیه، معمولاً دو تا چهار ماه قبل از استفاده برای دیالیز، ایجاد می‌شود. در طی این مدت، این ناحیه می‌تواند بهبود یافته و به‌طور کامل ترمیم شود.
پیوند پل مصنوعی
گاهی اوقات، وریدهای بازوی بیمار برای ایجاد فیستول، مناسب نیستند. در این موارد، جراح می‌تواند از یک لولۀ انعطاف‌پذیر و لاستیکی‌مانند برای ایجاد مسیری بین شریان و ورید، استفاده کند.
به این پیوند، پل مصنوعی می‌گویند. پیوند، زیر پوست می‌نشیند و تقریباً مانند فیستول، استفاده می‌شود با این تفاوت که سوزن‌های مورد استفاده برای همودیالیز به‌جای رگ خود بیمار، در بافت پیوند شده قرار می‌گیرند.
پیوندها سریع‌تر از فیستول، بهبود می‌یابند و اغلب، تقریباً دو تا سه هفته پس از ایجاد آنها، قابل استفاده هستند. با این‌حال، عوارضی مانند تنگی عروق خونی و عفونت در پیوند، بیشتر از فیستول AV است.
کاتتر ورید مرکزی
کاتتر ورید مرکزی از یک لولۀ نازک و قابل انعطاف، استفاده می‌کند که در یک سیاهرگ بزرگ (معمولاً در گردن) قرار می‌گیرد.
درصورتی که لازم باشد دیالیز، فوراً شروع شود و بیمار، فیستول AV یا پیوند فعال نداشته باشد، ممکن است این روش، توصیه شود. این نوع دسترسی، معمولاً فقط به‌‌صورت موقت، استفاده می‌شود. با این‌حال در برخی موارد، ممکن است مشکلاتی در حفظ فیستول AV یا پیوند، وجود داشته باشدکه در چنین شرایطی از مسیر ورید مرکزی برای دسترسی طولانی مدت نیز استفاده خواهد شد.
کاتترها بالاترین خطر عفونت و ضعیف‌ترین عملکرد را در مقایسه با سایر انواع دسترسی دارند. آنها باید فقط درصورتی استفاده شوند که فیستول اولیه یا پیوند پل مصنوعی، قابل نگهداری نباشند.
تغییرات رژیم غذایی
برخی از بیماران، به‌ویژه آنهایی که در یک مرکز، دیالیز می‌شوند باید قبل و درطول درمان همودیالیز، تغییراتی در رژیم غذایی خود ایجاد کنند. این تغییرات، تضمین می‌کند که بیش از حد با مایعات مواجه نشوند و میزان متعادل و مناسبی از پروتئین، کالری، ویتامین‌ها و مواد معدنی را مصرف کنند.
ممکن است رژیم غذایی با میزان کم سدیم، پتاسیم و فسفر، توصیه شود و مقدار مایعات (در نوشیدنی‌ها و غذاها) محدود باشد. یک متخصص تغذیه، می‌تواند به بیمار در انتخاب غذاهایی که با درمان همودیالیز سازگار است کمک کند.
