یکی از عوارض شایع در بیماران دیالیزی، خستگی است که حدود ۶۰ تا ۹۷ درصد از بیماران را تحت تأثیر، قرار می‌دهد. خستگی در فرهنگ لغت پزشکی، اینچنین تعریف می‌شود: دوره‌هایی از فعالیت جسمی یا روحی که با کاهش توان و انگیزه برای کار، مشخص می‌شود و بازده و کارایی را کاهش می‌دهد.
خستگی نه تنها عملکرد فیزیکی و اجتماعی را به شدت مختل می‌کند، بلکه با کیفیت پایین زندگی و مرگ زودرس در بیماران تحت همودیالیز مزمن، همراه است. در بیماران دیالیزی با وجود پیشرفت‌های موجود در زمینۀ درمان، خستگی همچنان در صدر عوامل تنش‌زا قرار می‌گیرد. در نارسایی مزمن کلیه، خستگی همراه با خواب آلودگی، گزارش شده است.
عوامل مؤثر بر ایجاد خستگی در بیماران دیالیزی
خستگی در بیماران دیالیزی، چند عاملی است و می‌تواند به دلایل مختلفی نسبت داده شود:
آنمی (کمخونی)
به علت نارسایی کلیه، تولید هورمون اریتروپویتین (از عوامل سازندۀ گلبول قرمز) مختل شده، باعث عدم اکسیژن‌رسانی کافی به بافت‌ها می‌شود و کاهش اکسیژن‌رسانی، خستگی مضاعف در بیماران دیالیزی را در پی خواهد داشت.
اورمی
با افزایش اوره در خون، به تبعیت آن سطح آمونیاک ـ که ماده‌ای سمی است ـ بالا می‌رود و باعث مختل شدن فرایند‌های طبیعی بدن و تأثیرگذاری بر بافت‌هایی چون مغز و افزایش احساس خستگی می‌شود.
اسیدوز
در بیمار دیالیزی به علت ناتوانی کلیه در تصفیۀ سموم بدن، اسیدوز (کاهش pH یا اسیدی شدن خون) ایجاد می‌شود که ممکن است منجر به خستگی عضلانی و عدم فعالیت بدنی این بیماران شود. اسیدوز همچنین باعث ایجاد بی‌خوابی و احساس درد در استخوان‌ها و مفاصل می‌شود.
کاهش تودۀ عضلانی
در افراد دیالیزی، دو عامل، باعث کاهش حجم تودۀ عضلانی می‌شوند: ۱ـ نقص در عملکرد کلیه و فرآیند‌های آن؛ ۲ ـ کم تحرکی که خود باعث تشدید علائم این بیماری مزمن می‌شود.
در روش درمانی دیالیز، اغلب نیاز است که بیماران در طول هر جلسه، چندین ساعت بنشینند یا دراز بکشند که این امر منجر به سبک زندگی بی‌تحرک می‌شود. عدم تحرک طولانی‌مدت می‌تواند اثرات منفی بر سلامت قلب و عروق، قدرت عضلانی و آمادگی جسمانیِ کلی فرد داشته باشد. بی‌تحرکی می‌تواند با تداوم کاهش تودۀ عضلانی و ایجاد اختلال در ظرفیت عملکردی، خستگی را بیشتر تشدید کند. این چرخۀ معیوبِ خستگی و بی‌تحرکی، نیاز فوری به کشف مداخلاتی را که می‌توانند این چرخه را بشکنند و رفاه بیماران دیالیزی را بهبود بخشند، برجسته می‌کند.
عوامل دیگری چون اضطراب، بیماری خواب، افسردگی و تعداد دفعات دیالیز نیز در افزایش خستگی مؤثر هستند.
شواهد متعدد، نشان می‌دهد، افزایش فعالیت بدنی می‌تواند مزایای متعددی در رابطه با کاهش خستگی بیماران داشته باشد.
تأثیر ورزش بر خستگی بیماران دیالیزی
فعالیت بدنی به هر حرکت بدنی اطلاق می‌شود که توسط ماهیچه‌های اسکلتی، ایجاد می‌شود و نیاز به مصرف انرژی دارد. شواهد، نشان داده است که فعالیت بدنی برای حفظ سلامت و جلوگیری از تشدید بیماری‌ها در همۀ جمعیت‌ها، ازجمله بیماران دیالیزی، حیاتی است. حتی فعالیت بدنی سبُک نیز با خطر مرگ در بیماران مبتلا به بیماری کلیوی، ارتباط معکوس دارد.
نکتۀ مهم، این است که فعالیت بدنی منظم در تمام مراحل بیماری کلیوی برای بهبود آمادگی جسمانی، قدرت عضلانی و کیفیت زندگیِ مرتبط با سلامت، مفید است.
افراد دیالیزی، نسبت به افراد عادی، زودتر احساس خستگی می‌کنند و همین مورد، باعث کم‌تحرکی بیشتر در آنها خواهد شد که عوارضی را برای آنها به دنبال دارد. تمرینات ورزشی در بهبود خستگی و کاهش کم‌تحرکی ناشی از دیالیز، مؤثر بوده و بر قدرت عضلانی این بیماران نیز تأثیر می‌گذارد. تحقیقات متعددی نشان داده که انجام تمرینات ورزشی در حین دیالیز می‌تواند خستگی بیماران تحت درمان دیالیز را بهبود ببخشد.
تأثیر ورزش بر آنمی
ورزش می‌تواند از راه‌های مختلفی بر کمخونی ناشی از دیالیز ، تأثیر بگذارد. از طرفی، می‌تواند با افزایش ضربان قلب و گردش خون، رساندن اکسیژن به بافت‌های بدن را بهبود ببخشد که این می‌تواند به کاهش خستگی و سایر علائم کمخونی کمک کند. از طرف دیگر، ممکن است به افزایش تولید گلبول‌های قرمز خون، کمک کند و این امر، می‌تواند علائم کمخونی را بیشتر بهبود ببخشد. علاوه بر این موارد، می‌تواند باعث سلامت کلی و نیز بهبود عملکرد سیستم قلبی عروقی شود.
تأثیر ورزش بر حجم تودۀ عضلانی
ورزش، می‌تواند با ساختن و تقویت عضلات، خستگی عضلانی را که یک پدیدۀ معمول در بیماران دیالیزی است، کاهش دهد که این امر، موجب رفع محدودیت در زندگی روزمرۀ افراد دیالیزی شده و نیز باعث جلوگیری از اختلالات عصبی، عضلانی و قلبی ـ عروقی می‌شود.
یک برنامۀ ورزشی خوب، شامل سه نوع ورزش مختلف است: ۱ـ قلب و عروق/ هوازی (برای قلب، ریه‌ها و رگ‌های خونی)؛ ۲ـ تمرینات استقامتی (برای عضلات)؛ و ۳ـ تمرینات کششی برای انعطاف‌پذیری. هر یک از اینها مزایای مختلفی برای سلامت بدن دارند و باید در برنامۀ ورزشی بیماران، قرار داده شوند.
تمرینات بدنی به عنوان یکی از روش‌های درمانی جانبی می‌تواند در بیماران دیالیزی، موجب بروز آثار سودمند جسمی، روانی و اجتماعی شده و راهی برای حفظ استقامت جسمانی و عملکرد مستقل و کمک به بهبود کیفیت زندگی بیمار باشد و نه تنها فواید شخصی که فواید اجتماعی مثل کاهش هزینه‌های درمانی و مراقبت‌های اجتماعی را نیز به دنبال، داشته باشد.
با اجرای برنامه‌های ورزشی متناسب با نیاز بیماران دیالیزی، ارائه‌دهندگان مراقبت‌های بهداشتی می‌توانند افراد را برای کنترل سلامت خود و غلبه بر چالش‌های خستگی در زندگی روزمرۀ خود توانمند سازند. لازم و مهم است که بیماران دیالیزی، قبل از شروع هر برنامۀ ورزشی با یک متخصص فیزیولوژی ورزشی و تیم مراقبت‌های بهداشتی خود مشورت کنند تا مطمئن شوند که این برنامه، ایمن و مناسب برای شرایط خاص آنها است.
